Ο στρατηγός Μακρυγιάννης είναι μια παλιά αγάπη μου. Μελετώντας από τα νεανικά μου χρόνια τα Απομνημονεύματά του, στην κλασική έκδοση του Γαλαξία του 1971, ως φοιτητής και αργότερα βέβαια, τα χρόνια εκείνα με βοήθησε να εμβαθύνω στην Επανάσταση και κυρίως στη μετεπαναστατική περίοδο. Έτσι ένα από τα πρώτα μου βιβλία είναι το έργο: «Μακρυγιάννης και το 1821: ένα παράδειγμα ιστορικής μνήμης», σελ. 33, Ξάνθη, 1978. Το μικρό αυτό βιβλίο βασίζεται σε ομιλίες μου που πραγματοποιήθηκαν το 1977 και 1978 στο Πολυτεχνείο Ξάνθης καλεσμένος από τους φοιτητικούς συλλόγους, στη Χρυσούπολη, Νευροκόπι και Βέροια. Στο βιβλίο δημοσιεύεται μια επεξεργασμένη μορφή των ομιλιών μου.
Στην τελευταία ενότητα του βιβλίου γράφω: «Ο Μακρυγιάννης ήταν ένα ‘τίμιος με την ελευθερία’, για να χρησιμοποιήσω τον τίτλο ενός σημαντικού βιβλίου, που ο συγγραφέας του, γράφοντάς το επί δικτατορίας, σημείωνε: “Το έθνος χρωστά να δώσει χωρίς αναβολή τώρα καταφατική απόκριση στο τραγικό ερώτημα του Μακρυγιάννη: πού ‘ναι η Λεφτεριά και η Δικαιοσύνη”. Πρέπει να δώσει έμπρακτη απόκριση στο τραγικό ερώτημα αυτό, το έθνος μας, για να κλείσουν οι ανοιχτές πληγές που άνοιξαν το 1821 και δεν λεν να κλείσουν, όσο δεν αναγνωρίζουμε την αρετήν και την τόλμην που θέλει η Ελευθερία».
Κατά κάποιο τρόπο, το πρόσωπο του Μακρυγιάννη και το βιβλίο μου αποτελεί τη βάση – έναν μπούσουλα στη ζωή μου. ΄Ηδη από το 2020, στα πλαίσια του Εορτασμού των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, δημοσίευσα μια σειρά από άρθρα σχετικά με το έργο του στρατηγού και με τον τρόπο που τον προσεγγίζουν οι Κ. Παλαμάς, Γ. Θεοτοκάς, Γ. Σεφέρης, καθώς και οι γραμματολόγοι στις Ιστορίες Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Στο κείμενο που ακολουθεί θα παρουσιάσω μια άλλη διάσταση – τις Εικόνες του Αγώνα που φιλοτέχνησε ο Παναγιώτης Ζωγράφος με την επιστασία του Ιωάννη Μακρυγιάννη.
Στο βιβλίο «Μακρυγιάννης και το 1821: ένα παράδειγμα ιστορικής μνήμης» (§ 9) αναφέρομαι σχετικά.
«Ο Μακρυγιάννης και σε ένα άλλο σημείο συμβάλλει στην Ιστορία του τόπου. Είναι σημαντική η προσπάθειά του με τις Ε ι κ ό ν ε ς να παρουσιάσει την Ιστορία. Έτσι έχουμε την ανάθεση στον Παναγιώτη Ζωγράφο της εικονογράφησης του Αγώνα, με 25 πίνακες. Σ’ αυτές τις εικόνες, όπου απεικονίζονται μάχες, καταβάλλει προσπάθεια, για να φανεί η ιστορική αλήθεια. Όμως αυτό που παρατηρούν οι ειδικοί μελετητές, είναι ότι τα απομνημονεύματά του είναι πιο καλοί οδηγοί για μας, παρά οι εικόνες, γιατί λειτουργούν σ’ άλλο επίπεδο. Ένα γεγονός ενδεικτικό: ενώ στο κείμενό του κάνει συχνά λόγο για Τουρκοκοτσαμπάσηδες, αυτό δεν παρουσιάζεται καθόλου στην εικονογραφία αντίστοιχων γεγονότων. Πιστεύουμε ότι στις εικόνες ήθελε κατά κάποιο τρόπο να παρουσιάσει την κοινωνικά αποδεκτή τότε ερμηνεία της επανάστασης. Ξέρουμε ότι οι εικόνες χαρίστηκαν στις προστάτιδες δυνάμεις, που είχαν βάλει το χέρι τους στη λύση του ελληνικού προβλήματος, ευνοώντας δρόμους κοντά στα συμφέροντά τους. Όπως άλλωστε προαναφέραμε, τα κόμματα που δημιουργήθηκαν ήταν ‘διαλαλητές’ των ξένων συμφερόντων».
Εκτός από τα ιστορικά και θεωρητικά βιβλία σχετικά με τις Πίνακες του Παναγιώτη Ζωγράφου (περίπου 50 Χ 60 εκ.), έχουν παρουσιαστεί και οι εικόνες σε σύγχρονα αντίγραφα. Έχω στη διάθεσή μου κυρίως δύο τέτοιες εκδόσεις.
Το 1984 στο Λαογραφικό – Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας στη Θεσσαλονίκη πραγματοποιήθηκε έκθεση στα πλαίσια των ΙΘ΄ Δημητρίων με τα έργα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών με τίτλο «Ο Ζωγράφος του στρατηγού Μακρυγιάννη. Ο Κατάλογος της έκθεσης περιέχει τους 24 πίνακες σε διαστάσεις μικρές ( 13 Χ 17 εκ. ) και κείμενα των ειδικών της ιστορίας τέχνης Μπεάτας Κιτσίκη Παναγοπούλου, Μαρίνας Λαμπράκη Πλάκα και Μίλτου Παπανικολάου. Αποσπάσματα των κειμένων τους θα παραθέσουμε στην τελευταία ενότητα του άρθρου μας, αφού μιλήσουμε για μια σημαντική έκδοση των πινάκων.
Το 1996 στις εκδόσεις της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος κυκλοφόρησαν οι Πίνακες του Παναγιώτου Ζωγράφου σε ακριβή αντίγραφα στις κανονικές τους διαστάσεις, με τον τίτλο: «Στοχασμός Μακρυγιάννη. Χειρ Παναγιώτη Ζωγράφου. Εικονογραφία του Εικοσιένα – Εισαγωγή Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα». Διαβάζουμε σχετικά στην εξαιρετική αυτή έκδοση, που μας βοηθά να δούμε τα έργα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ελπίζω κάποια στιγμή να εκθέσω αυτή τη σειρά των πινάκων.
«Μέρος των πολέμων της Ελλάδος, σχεδιασθέντων κατά στοχασμόν, υπαγόρευσιν και δι’ ιδίων εξόδων του Συνταγματάρχου Μακρυγιάννη πρός ευχαρίστησιν των Ελλήνων και ευεργετών μας Φιλελλήνων». Με αυτή τη στερεότυπη επιγραφή ο Μακρυγιάννης συνόδευσε τις εικόνες που ο νους του είχε συλλάβει για να ιστορήσει τον Αγώνα. Αγράμματος κι ο ίδιος, γνώριζε πως τα «Απομνημονεύματά» του δεν ήταν προσιτά σε όλους τους Έλληνες. Λαός και αγωνιστές, αναλφάβητοι οι περισσότεροι, θα διάβαζαν στις εικόνες την «αλήθεια» που ο Ρουμελιώτης στρατηγός φλεγόταν να τους μεταδώσει για να αποκαταστήσει την ιστορία, που την παραποιούσαν με «τις ψευτιές και τις χαμέρπειές τους» οι φατριασμένοι και μεροληπτικοί ιστορικοί, και να φρονηματίσει τις μελλούμενες γενιές.
Το σκοπό αυτόν υπηρέτησε με συνέπεια ο λαϊκός τεχνίτης και παλιός αγωνιστής Παναγιώτης Ζωγράφος από τη Βορδώνια της Λακωνίας, που μαζί με τα δυo παιδιά του ανέλαβε το έργο της εικονογραφίας και το ολοκλήρωσε τον Μάρτιο του 1839. Ήταν ο μόνος που διέθετε μια ζωγραφική γλώσσα λαϊκή και απροσποίητη, ανάλογη με τον λαγαρό αφηγηματικό λόγο του στρατηγού.
Η σειρά που δημοσιεύεται προέρχεται από τη Βιβλιοθήκη του πύργου του Ουίνδσορ και είναι ακριβώς οι είκοσι τέσσερις υδατογραφίες που ο Μακρυγιάννης είχε προσφέρει στον Άγγλο πρέσβη και, μέσω του υπουργού Εξωτερικών, έφτασαν στη βασίλισσα Βικτωρία. Ο 25ος πίνακας, με την αλληγορική παράσταση του Άρμανσπεργκ να ξεριζώνει την καρδιά της Ελλάδας, καταστράφηκε από τον ζωγράφο και τους φίλους του Στρατηγού για λόγους ασφαλείας. Αυτός είναι ο λόγος που δεν βρέθηκε ούτε στο Ουίνδσορ ούτε στη Γεννάδειο, όπου υπάρχουν επίσης είκοσι τέσσερις πίνακες».
Στη συνέχεια του άρθρου, αυτό που μας ενδιαφέρει είναι η καλλιτεχνική πλευρά των πινάκων του Παναγιώτη Ζωγράφου, σε συνάρτηση βέβαια με τη βούληση του Μακρυγιάννη. Γιατί, πληροφορούμαστε ότι αρχικά ανέθεσε σε ευρωπαίο καλλιτέχνη να ζωγραφίσει σκηνές του Αγώνα, απέπεμψε γρήγορα τον «Φράγκο» ζωγράφο που του έκανε δύο πίνακες με τη ρομαντική τεχνοτροπία της εποχής, και για τον οποίο γράφει ο στρατηγός στα Απομνημονεύματα «τον πλέρωσα και έφυγε». Αυτό κατά τη γνώμη μου δείχνει ότι κάτι είχε στο μυαλό του ο Μακρυγιάννης, δεν πήγαινε «κουτουρού».
Θα παραθέσουμε κάποια στοιχεία από τα κείμενα της έκθεσης του Λαογραφικού – Εθνολογικού Μουσείου Μακεδονίας.
Η καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης κα Μπεάτα Κιτσίκη Παναγοπούλου σημειώνει: «Οι υδατογραφίες του Παναγιώτη Ζωγράφου ανήκουν στη Ζωγραφική έκφραση του τέλους του 18ου και 19ου αιώνα στην Ελλάδα. Είναι συγγενικές με τις τοιχογραφίες των αρχοντικών που περιγράφουν τοπία και ξακουστές πολιτείες».
Η κα Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα πολλές φορές και εμπεριστατωμένα ασχολήθηκε με τις «Εικόνες του αγώνα ‘Προς ευχαρίστησιν των Ελλήνων’», όπως σημειώνει ο Μακρυγιάννης. Και παρατηρεί η καθηγήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών: «Αν ο Ρουμελιώτης αγωνιστής δεν αρκείται στα Απομνημονεύματα, αλλά καταφεύγει και στην εικόνα, είναι γιατί τον καίει ακόμα ο καημός της αγραμματοσύνης. Η εικόνα έμελλε να συμπληρώσει τη γραφή, προνόμιο αριστοκρατικό, αφού οι περισσότεροι Έλληνες έβγαιναν από το λήθαργο της δουλείας αναλφάβητοι […] Οι ζωγραφιές τους [ενν. του Παναγιώτη Ζωγράφου και των δύο παιδιών του] είναι συνάμα ιστορικό τεκμήριο και αυθεντικό μνημείο της λαϊκής τέχνης».
Ο Μακρυγιάννης μας πληροφορεί στα Απομνημονεύματα πώς συνεργάστηκε με τον Παναγιώτη Ζωγράφο και τα παιδιά του, από το 1836 ως το 1839 που τους φιλοξενούσε στο σπίτι του: «Έπαιρνα τον ζωγράφο και βγαίναμεν εις τους λόφους και τόλεγα: “Έτζι είναι εκείνη η θέση, έτζι εκείνη. Αυτός ο πόλεμος έτζι έγινε. Αρχηγός ήταν των Ελλήνων εκείνος, των Τούρκων εκείνος ”». Και παρατηρεί η Μ. Λαμπράκη Πλάκα: «Το απόσπασμα τούτο απ’ τα Απομνημονεύματα μας δίνει το κλειδί για να εννοήσουμε το ήθος και τη μορφή των εικόνων».
Η κα Λαμπράκη Πλάκα πολύ αναλυτικά μιλά για τη Μορφολογία των έργων, την ερμηνεία του χώρου, τη ζωγραφική φόρμα, το φως, το χρώμα και τη σύνθεση. Ο ζωγράφος «Μέσα σ’ έναν ενιαίο χαρτογραφικό χώρο συμπλησιάζει πολιτείες, κάστρα και νησιά που μπορεί να απέχουν πολλά χιλιόμετρα μεταξύ τους […] Με την ίδια αφέλεια ο ζωγράφος συνδυάζει επεισόδια που δε συμπίπτουν χρονικά».
Μπορούμε να πούμε ότι υπηρετεί «ιδανικά τόσο το αίτημα της ευκρίνειας όσο και το αίτημα της ομορφιάς». Πολλές φορές, προσθέτω σε όσα λέγει η καθηγήτρια, ο Μακρυγιάννης μου μοιάζει σαν «σκηνοθέτης» του εικαστικού αυτού έργου. Στον Επίλογό της η κα Λαμπράκη Πλάκα γράφει: «Οι ζωγραφιές του Παναγιώτη Ζωγράφου αισθητοποίησαν τη ‘σκέψη’ του Μακρυγιάννη μεταφέροντας τα ίδια νοήματα σε μια άλλη γλώσσα».
Τέλος ο καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης κος Μίλτος Παπανικολάου στο κείμενό του υποστηρίζει ότι «Το έργο του Παναγιώτη Ζωγράφου από ιστορικό ντοκουμέντο μεταβάλλεται σε γνήσια καλλιτεχνική δημιουργία […] Οι πίνακες του Ζωγράφου του Μακρυγιάννη επιβεβαιώνουν την ύπαρξη μιας ζωντανής, λαϊκής ζωγραφικής».
Πεποίθησή μου, το έχω ήδη δηλώσει στο άρθρο «Μακρυγιάννης από την αρχή: από την παλαιά σε μια νέα ανάγνωση» (που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Δρόμος της Αριστεράς», 12/12/2020), ότι οφείλουμε να ξαναδούμε συνολικά το έργο του στρατηγού Μακρυγιάννη – Απομνημονεύματα, Οράματα και Θάματα, Ζωγραφιές.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ 2021
