Όταν παρουσιάστηκαν οι Νεφέλες, σατίριζαν και κατηγορούσαν ευθέως τον Σωκράτη και τις ιδέες του. Ο Σωκράτης θεωρούσε ότι του έκαναν τη μεγαλύτερη ζημιά στην πόλη. Δυόμισι χιλιάδες χρόνια έχουν περάσει από την «επίσημη γέννηση» της κωμωδίας. Ήταν την άνοιξη του 486 π.Χ. όταν η κωμωδία σαν είδος συμπεριελήφθη στο πλαίσιο του προγράμματος των μεγάλων Διονυσίων. Παρόλο που οι ημι-αυτοσχεδιαστικές κωμικές παραστάσεις είχαν μια μακρά προϊστορία στο λαϊκό πολιτισμό της Αθήνας, μόνο από το 486 η κωμωδία έγινε -παράλληλα με την τραγωδία, η οποία είχε μια παλαιότερη θέση στην Αθηναϊκή εορτή- ένα από τα δυο αρχετυπικά σύμβολα της τέχνης του θεάτρου και παρουσιάστηκε σε ολοκληρωμένη λογοτεχνική μορφή, ενώ αντικατόπτριζε τον τρόπο σκέψης και αισθημάτων που σχετίζονται με τις πτυχές της ζωής μας.
Ωστόσο, αν και η κωμωδία ήταν μια απαραίτητη κατηγορία τόσο στη ζωή όσο και στην τέχνη, υπήρχε πάντα μια αμφιλεγόμενη και προβληματική πλευρά της. Δίπλα στην πηγή χαράς, υπήρχε και μια πιο σκούρα, δυνητικά, ανησυχητική πλευρά. Ήταν η ίδια η δύναμη του γέλιου αυτή που μπορούσε εύκολα να δημιουργήσει ένα περιβάλλον ταπείνωσης ή να ανοίξει μια σοβαρή πληγή. Στην ιστορία της κωμωδίας στο θέατρο αλλά και έξω από αυτό έχουμε πολλά παραδείγματα και προσπάθειες να περιοριστεί η σάτιρα ή η διακωμώδηση. Ακόμα και στην κλασική Αθήνα, περίοδο κατά την οποία είχε δοθεί στην κωμωδία μια περίοπτη θέση, υπήρχαν πάντα ανησυχίες για το κατά πόσο και επί πόσο χρονικό διάστημα θα μπορούσε η πόλη να ανεχθεί τον εμπαιγμό των δημοκρατικών θεσμών και των πολιτικών της.
Αριστοφάνης
Όμως θα ήταν εντελώς αφελές να σκεφτούμε ότι η κωμωδία και η ελευθερία της έκφρασης βρίσκονται πάντα εναντίον αυτών που είναι στην εξουσία. Η κωμωδία, κάλλιστα μπορεί να είναι λαϊκίστικη ή από την πλευρά της πλειοψηφίας, ή εναντίον ατόμων ή ομάδων που δεν ταιριάζουν ή δεν συμμορφώνονται στο «ομαδικό πνεύμα» και το «ομαδικό ρεύμα».
Ένα συναρπαστικό πρώιμο παράδειγμα υπάρχει στις Νεφέλες του Αριστοφάνη που παρουσιάστηκαν στα Μεγάλα Διονύσια το 423π.Χ. Εκεί, ο φιλόσοφος Σωκράτης, περιγράφεται ως μια απόμακρη φιγούρα ενός υπερόπτη, ο οποίος αποκηρύσσει την κανονική ελληνική θρησκεία, εισάγει καινά δαιμόνια και οι ιδέες του ανατρέπουν την παραδοσιακή ηθική και τις αποδεκτές αξίες. Ο Αριστοφάνης τον αποκαλεί πνευματικό απατεώνα, του φορτώνει όλα τα αρνητικά των σοφιστών, ακόμα και τη φιλοχρηματία τους.
Πρόκειται για ένα πνευματικό αίνιγμα που διαρκεί αιώνες. Το 423 π.Χ., όταν ο Αριστοφάνης παρουσίασε τις “Νεφέλες”, τον Σωκράτη τον ήξεραν στην Αθήνα μόνον ελάχιστοι μυημένοι φίλοι του. Η κωμωδία τον κάνει διάσημο γελοιοποιώντας τον. Άραγε αναρωτιέστε ποιά θα ήταν σήμερα η άποψή μας για τον Σωκράτη, αν είχαν διασωθεί μόνο τα έργα του Αριστοφάνη; Το μεγάλο πρότυπο του πολιτισμού μας θα ήταν αρνητικό και προς αποφυγήν.
Νεφέλες του Αριστοφάνη
Ο Σωκράτης, στην Απολογία του Πλάτωνα, εικοσιπέντε χρόνια αργότερα, λέει ότι φοβάται τον κωμωδιογράφο, που τον διέσυρε στη συνείδηση των συμπολιτών του, περισσότερο από τους άλλους πνευματικούς του εχθρούς ή και τους συκοφάντες του. Ο Σωκράτης θεωρούσε μέχρι τέλους ότι την μεγαλύτερη ζημιά την είχε κάνει ο Αριστοφάνης. Εδώ να σημειώσουμε ότι ο Πλάτων αποκλείεται να είχε δει το πρώτο ανέβασμα των Νεφελών, το οποίο είχε θεωρηθεί θεατρική αποτυχία και το ίδιο ισχύει και για τους άλλους δικαστές του.
Είναι αμφίβολο στην πραγματικότητα αν ο Σωκράτης αναφέρθηκε ποτέ κατά τη διάρκεια της δίκης του στις Νεφέλες. Ο ισχυρισμός ότι η κωμωδία «σκότωσε» τον Σωκράτη και με μόνο αυτό το έργο, προέρχεται κυρίως από το τέλος της κωμωδίας: Ο Στρεψιάδης, σπεύδει με τον δούλο του και πυρπολεί το διδακτήριο του Σωκράτη, ο οποίος τρέχει να σωθεί μαζί με τους μαθητές του.
Προέρχεται και από το ότι ο Αριστοφάνης, έζησε και ανατράφηκε σε ένα περιβάλλον συντηρητικό. Ανέπτυξε μια πουριτανική νοσταλγία για μια εποχή προηγούμενη, εξιδανικεύοντας ό,τι την χαρακτήριζε. Την αγνότητα των ηθών και την καθαρότητα των θεσμών και της παράδοσης. Η κωμωδία του μάχεται αυτά που θεωρεί ανατρεπτικά. Και οι θεωρίες του Σωκράτη κατέχουν την πρώτη θέση ανάμεσα σε αυτά.
Πηγή: www.thetoc.gr
