Η ομιλία παραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των χαιρετισμών της Παγκόσμιας Ημέρας Βιοηθικής “Κοινωνική Ευθύνη και Υγεία” 2022, Φιλοσοφική Σχολή ΕΚΠΑ (19.10.2022)
Εκ μέρους όλων των μελών του Τμήματος Φιλοσοφίας καλωσορίζω τους ομιλητές αυτής της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας Ημερίδας και εκφράζω τα θερμά μου συγχαρητήρια στους διοργανωτές.
Ιδιαίτερα συγχαίρω τον συνάδελφο και πολύ αγαπητό φίλο κ. Ευάγγελο Πρωτοπαπαδάκη υπό τη διεύθυνση του οποίου το Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας αποτελεί πρότυπο ακαδημαϊκής εξωστρέφειας, συμβάλλοντας καθοριστικά, με τις σημαντικές του δραστηριότητες, στην διαρκή προσπάθεια του Τμήματός μας να πρωτοπορεί και στο πεδίο της επιστημονικής έρευνας.
Απόδειξη των όσων λέω είναι και η παρούσα διοργάνωση, η θεματική της οποίας αφορά σε ερωτήματα υψηλού διεπιστημονικού ενδιαφέροντος, αποδεικνύοντας συνάμα και τη στενή σύνδεση της πρακτικής φιλοσοφίας και δη της βιοηθικής με τη ζώσα κοινωνικό-πολιτική πραγματικότητα.
Όπως όλοι γνωρίζουμε, το ζήτημα της συλλογικής ευθύνης, στη διάκρισή του από την ενοχή, εξακολουθεί, κυρίως, μετά την αναγνώριση της ύπαρξης εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, να αποδεικνύεται αλληλένδετο με το ερώτημα:
«σε ποια πολιτική κοινότητα επιθυμούμε να ζούμε» και, εξ αυτού, «για ποια πράγματα, ως μέλη αυτής της κοινότητας, οφείλουμε να νιώθουμε υπεύθυνοι;».
Η σπουδαιότητα αυτών των ερωτημάτων φωτίσθηκε ιδιαίτερα από την κρίση που προκάλεσε η πανδημία.
Μια κρίση που γιγαντώθηκε στο μέτρο που η πολιτική διασταυρώθηκε με την επιστήμη, δηλαδή στο βαθμό που το πεδίο της γνώμης, το οποίο δεν ανέχεται τις απολυτότητες, ήρθε αντιμέτωπο με το πεδίο της γνώσης η οποία, ως τέτοια, εμπεριέχει τον καταναγκαστικό χαρακτήρα της αλήθειας.
Για να κάνω πιο σαφή τον ακανθώδη χαρακτήρα αυτής της διασταύρωσης:
Θυμίζω ότι από τον Πλάτωνα και μετά ο γιατρός ενσαρκώνει το παράδειγμα του αυταρχικού άρχοντα, οι αποφάσεις του οποίου, καθόσον στηρίζονται στη βέβαιη γνώση του για το αντικειμενικά συμφέρον, είναι παράλογο να αμφισβητούνται από τον αμαθή υπήκοο.
Όπως και θυμίζω, από την άλλη, ότι οι πολίτες των σύγχρονων δημοκρατιών διακρίνονται για τη δυσανεξία τους στην αυθεντία και τον απολύτως εσωστρεφή ατομικισμό τους.
Αυτή τη σύγκρουση της επιστήμης με την τωρινή επικράτηση της μετα-αλήθειας τη βιώσαμε, κατά την δύσκολη περίοδο που διανύσαμε με την έξαρση της συνωμοσιολογίας και την έκρηξη ενός ανεξέλεγκτου ανορθολογισμού,.
Ακόμη περισσότερο ήρθαμε αντιμέτωποι με την πολυθεΐα των αξιών, στο μέτρο που οι πολίτες και οι κυβερνήσεις τους, με βάση το δικό τους αξιακό σύστημα, υποστήριξαν διαφορετικές πολιτικές αντιμετώπισης της πανδημίας, προκρίνοντας άλλοι την οικονομία, άλλοι την υγεία και την ασφάλεια, και άλλοι την απόλυτη προτεραιότητα των ατομικών ελευθεριών ενάντια σε κάθε περιοριστικό μέτρο.
Οι διαφορετικές αυτές επιλογές έφεραν και πάλι στο τραπέζι το ζήτημα του ορισμού του δημόσιου συμφέροντος. Μάλιστα, όταν το γενικό καλό τέθηκε αναφορικά με την προστασία της δημόσιας υγείας, ανακαλύψαμε και την υπόρρητη σχέση του με την αρχή της αλληλεγγύης.
Η ανακάλυψη αυτή μας βοήθησε, με τη σειρά της, να κατανοήσουμε ότι η έννοια της συλλογικής ευθύνης αντλεί το νόημά της από τη συναίνεση γύρω από το νοηματικό περιεχόμενο της έννοιας του γενικού καλού. Η συναίνεση αυτή μάλιστα δεν μπορεί παρά να λαμβάνει υπόψη της και το γεγονός ότι κάθε κοινωνία δεν είναι ένα απολύτως αυτό-αναφορικό συλλογικό υποκείμενο, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του ευρύτερου κοινού ανθρώπινου κόσμου,.
Υπό αυτή την προοπτική και στο πλαίσιο της οριακής κατάστασης που ζήσαμε, η καλοδεχούμενη, για κάθε δημοκρατική κοινωνία, διαφορετικότητα και αντίθεση των αντιλήψεων σχετικά με το αγαθό, μας αποκάλυψε, από την άλλη, τον προβληματικό χαρακτήρα που έχει σήμερα προσλάβει η σχέση μεταξύ ιδιώτη και πολίτη, ατόμου και μέλους της ανθρώπινης κοινότητας.
Όλη αυτή η προβληματική δεν αφορά βεβαίως την επιστήμη. Αφορά όμως τους επιστήμονες, κυρίως, όταν οι καταστάσεις τούς καθιστούν συμμέτοχους στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων.
Έτσι, η διασταύρωση της επιστήμης με την πολιτική, μας καλεί να μην πάψουμε να εξετάζουμε το κατά πόσον οι ειδικοί φροντίζουν να διακρίνουν την επιστημονική τους κρίση από τις ηθικό-πολιτικές αξιολογήσεις τους.
Το πού αρχίζει και πού τελειώνει η ευθύνη της επιστημονικής κοινότητας απέναντι στην κοινωνία –καθώς και η ηθική διάσταση της gain of function research– αποτελεί ένα ερώτημα που πρέπει διαρκώς να απασχολεί την πρακτική φιλοσοφία, και ειδικότερα τη βιοηθική –για την ύπαρξη της οποίας είμαστε ευγνώμονες–, επιτάσσοντας τη συνεργασία της με τους κλάδους των άμεσα εμπλεκόμενων επιστημών.
Είμαι βέβαιη ότι τα πορίσματα της Ημερίδας σας θα φωτίσουν σημαντικές πλευρές τούτων των καίριων, για όλους μας, ζητημάτων.
Αυτό σημαίνει ότι ανυπομονούμε να ακούσουμε τις ανακοινώσεις των εξαιρετικών ομιλητών, η παρουσία των οποίων εδώ σήμερα μας τιμά ιδιαίτερα.
Καλή έναρξη και διεξαγωγή των εργασιών σας.
Πηγή Φωτογραφίας: https://www.nature.com/ by Illustration by Kasia Bojanowska
Καθηγήτρια Βάνα Νικολαΐδου-Κυριανίδου, Πρόεδρος του τμήματος Φιλοσοφίας, ΕΚΠΑ
