Η Jane Draycott αποκαλύπτει πώς η Κλεοπάτρα Σελήνη, κόρη του Μάρκου Αντωνίου και της Κλεοπάτρας, μετέτρεψε μια τραγική κληρονομιά σε μια θριαμβευτική βασιλεία…
Η Κλεοπάτρα Ζ΄ ήταν η αιγυπτιακή βασίλισσα που οι Ρωμαίοι αγαπούσαν να μισούν. Μέχρι το τέλος του 30 π.Χ., η φήμη της βυθιζόταν στα άκρα. Ήταν, άλλωστε, το “μοιραίο τέρας” που είχε αποπλανήσει τον Μάρκο Αντώνιο και τον παρέσυρε σε μια συμμαχία που κατέληξε σε ήττα από τον εν αναμονή αυτοκράτορα της Ρώμης, τον Οκταβιανό. Το όλο άθλιο επεισόδιο είχε κορυφωθεί νωρίτερα εκείνο το έτος, όταν, με τις δυνάμεις του Οκταβιανού να πλησιάζουν στην αιγυπτιακή πρωτεύουσα Αλεξάνδρεια, το ζευγάρι είχε αυτοκτονήσει.
Αλλά υπάρχει και μια άλλη πλευρά αυτής της ιστορίας. Διότι την ίδια στιγμή που το όνομα της Κλεοπάτρας σέρνονταν στη λάσπη, ο ενθουσιασμός για την Αίγυπτο -την οποία ο Οκταβιανός είχε καταλάβει για τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία- βρισκόταν σε υψηλά επίπεδα στη Ρώμη. Υπήρξε μια έκρηξη της διακόσμησης εμπνευσμένης από την Αίγυπτο, από περίτεχνες τοιχογραφίες μέχρι τεράστιες πυραμίδες, όπως ο επιβλητικός τάφος του Γάιου Τσέστιου Έπουλου στην Πόρτα Σαν Πάολο στα νότια της πόλης.
Έτσι, ενώ η Ρώμη κατατρώγονταν από ένα φλογερό μίσος για την Κλεοπάτρα, ο θαυμασμός της για το βασίλειο που την παρήγαγε έλαμπε αμείωτος. Ένα πρόσωπο που θα είχε, χωρίς αμφιβολία, μπερδευτεί από αυτή την αντιπαράθεση ήταν η μοναχοκόρη του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας, η Κλεοπάτρα Σελήνη.
Άγαλμα της Κλεοπάτρας Σελήνης και του δίδυμου αδελφού της, Αλέξανδρου Ήλιου. (Φωτογραφία Alamy)
Γεννημένη το 40 π.Χ. και μεγαλωμένη στο βασιλικό παλάτι της Αλεξάνδρειας, η Κλεοπάτρα Σελήνη ήταν περίπου 10 ετών όταν οι γονείς της αυτοκτόνησαν. Αυτή και ο δίδυμος αδελφός της, ο Αλέξανδρος Ήλιος, και ο μικρότερος αδελφός τους, ο Πτολεμαίος Φιλάδελφος, μεταφέρθηκαν πίσω στη Ρώμη με τον Οκταβιανό στο σπίτι της αδελφής του – και πρώην συζύγου του πατέρα τους – Οκταβίας, στο Palatine Hill.
Ενώ ο βιογράφος του Οκταβιανού Σουητώνιος υποστήριξε ότι ο (μελλοντικός) αυτοκράτορας ήταν μια ευγενική πατρική φιγούρα για τα παιδιά, επιμένοντας να τα φροντίζουν σαν να ήταν δικά του τέκνα, υπήρχε αναμφίβολα μια πολιτική διάσταση σε αυτή την απόφαση. Η διατήρηση του ελέγχου των παιδιών σήμαινε ότι εξουδετερωνόταν κάθε πιθανή απειλή για την εξουσία της Ρώμης στην Αίγυπτο.
Ο ήλιος και το φεγγάρι
Αυτός ο έλεγχος εκφράστηκε για πρώτη φορά στον τριπλό θρίαμβο του Οκταβιανού – ένα γεγονός που διοργανώθηκε για να γιορτάσει τις στρατιωτικές του επιτυχίες – το καλοκαίρι του 29 π.Χ. Την τρίτη και τελευταία ημέρα του θριάμβου εορτάστηκε η κατάκτηση της Αιγύπτου και, ελλείψει της μητέρας τους, τα παιδιά περπάτησαν δίπλα σε ένα ομοίωμά της περιπλεγμένο με τα φίδια που υποτίθεται ότι είχαν βάλει τέλος στη ζωή της. Η Κλεοπάτρα Σελήνη ήταν ντυμένη ως φεγγάρι και ο Αλέξανδρος Ήλιος ως ήλιος, σε αναφορά με τα ουράνια ονόματα που τους είχε δώσει ο Αντώνιος, ώστε να διασφαλιστεί ότι τα πλήθη που βρίσκονταν στη διαδρομή της πομπής θα τους αναγνώριζαν. Ευτυχώς γι’ αυτούς, σε αντίθεση με άλλους εχθρούς της Ρώμης, όπως ο Βερσινζετορίξ της Γαλατίας, η συμμετοχή τους σε έναν στρατιωτικό θρίαμβο δεν κατέληξε στην τελετουργική εκτέλεσή τους.
Αλλά μετά τον θρίαμβο, τι θα γινόταν με μια πριγκίπισσα που δεν είχε πλέον στην κατοχή της ένα βασίλειο; Ο Οκταβιανός φρόντισε ώστε τα άλλα επιζώντα παιδιά του Αντωνίου να ανατραφούν ως παραδοσιακοί Ρωμαίοι: Ο Iullus Antonius, γιος του Αντωνίου από την τρίτη σύζυγό του, Fulvia, ανέβηκε στη σκάλα των αξιωμάτων και εξελέγη ύπατος. Η Μεγάλη Αντωνία και η Μικρή Αντωνία, οι δύο κόρες του Αντωνίου από την Οκταβία (την τέταρτη σύζυγό του), παντρεύτηκαν με κατάλληλους Ρωμαίους άνδρες και μεταξύ των απογόνων τους συγκαταλέγονται οι αυτοκράτορες Καλιγούλας, Κλαύδιος και Νέρωνας.
Αλλά η κατάσταση της Κλεοπάτρας Σελήνης δεν ήταν τόσο απλή. Είχε, άλλωστε, ανακηρυχθεί βασίλισσα της Κρήτης και της Κυρηναϊκής (μέρος της σημερινής Λιβύης) με το δικό της δικαίωμα από τον Αντώνιο το 34 π.Χ., και θα μπορούσε τεχνικά να θεωρηθεί η νόμιμη βασίλισσα της Αιγύπτου μετά τον θάνατο της μητέρας της.
Ευτυχώς για τον Οκταβιανό, παρουσιάστηκε μια λύση με τη μορφή ενός άλλου προστατευόμενου του, του Γάιου Ιούλιου Γιούμπα. Όπως και η Κλεοπάτρα Σελήνη, ο Γιούμπα ήταν ο τελευταίος γόνος μιας εκθρονισμένης βασιλικής οικογένειας που βρισκόταν στην εξορία. Ο πατέρας του, ο Juba I, ήταν βασιλιάς της Νουμιδίας (περιοχή βόρεια της Σαχάρας), αλλά είχε υποστηρίξει τον ηττημένο στον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ του Ιουλίου Καίσαρα και του Πομπήιου του Μεγάλου. Μετά την ήττα του Πομπήιου, ο Juba I, όπως και η Κλεοπάτρα, αυτοκτόνησε και το βασίλειό του, ο θησαυρός του και οι απόγονοί του κατασχέθηκαν από τη Ρώμη. Όπως και η Κλεοπάτρα Σελήνη, ο Juba είχε εκτεθεί σε στρατιωτική πομπή: Ο τετραπλός θρίαμβος του Ιουλίου Καίσαρα το 46 π.Χ. Ήταν βρέφος τότε, και ο βιογράφος του Καίσαρα Πλούταρχος τον περιέγραψε ως “τον πιο ευτυχισμένο αιχμάλωτο που αιχμαλωτίστηκε ποτέ”.
Η Κλεοπάτρα Σελήνη και ο Juba παντρεύτηκαν περίπου το 25 π.Χ. πριν αποσταλούν στο νεοσύστατο ρωμαϊκό πελατειακό βασίλειο της Μαυριτανίας (σημερινό Μαρόκο και Αλγερία). Η ένωσή τους τιμήθηκε σε ένα ποίημα που συνέθεσε ο αυγουστιάνος αυλικός ποιητής Κριναγόρας της Μυτιλήνης: “Μεγάλες συνοριακές περιοχές του κόσμου που το πλήρες ρεύμα του Νείλου χωρίζει από τους μαύρους Αιθίοπες, με το γάμο σας κάνατε τους ηγεμόνες σας κοινούς και για τις δύο, μετατρέποντας την Αίγυπτο και τη Λιβύη σε μία χώρα. Είθε τα παιδιά αυτών των ηγεμόνων να κυβερνήσουν ποτέ ξανά με ακλόνητη κυριαρχία και στις δύο χώρες”.
Μια ορατή βασίλισσα
Η Μαυριτανία ήταν το μοναδικό ρωμαϊκό πελατειακό βασίλειο στα δυτικά της αυτοκρατορίας. Ήταν μια τεράστια επικράτεια, ευλογημένη με σημαντικούς φυσικούς πόρους που περιλάμβαναν πολλές από τις πολυτέλειες που αποζητούσαν οι Ρωμαίοι, όπως πορφυρή βαφή, ξύλο κίτρους και εξωτικά ζώα για την αρένα, καθώς και βασικά αγαθά όπως σιτηρά και ψάρια.
Κατοικήθηκε από πολλές διαφορετικές ομάδες αυτοχθόνων, οι οποίες σήμερα αναφέρονται συλλογικά ως “Βέρβεροι”. Υπήρχαν επίσης ελληνικές και ρωμαϊκές αποικίες που βρίσκονταν κατά μήκος των μεσογειακών ακτών της περιοχής.
Ενώ οι γυναίκες στην καρδιά της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αναμενόταν να ασκούν μόνο ήπια εξουσία, οι βασίλισσες-σε βασίλεια όπως η Μαυριτανία – θα ήταν πολύ πιο ορατές. Θα συμμετείχαν σε όλες τις πτυχές της καθημερινής λειτουργίας των βασιλείων τους ως αυτονόητη υπόθεση, σε σημείο που οι υπήκοοί τους θα ήταν θιγμένοι αν δεν συμμετείχαν πλήρως. Και φυσικά η Κλεοπάτρα Σελήνη θα πέρασε την παιδική της ηλικία βλέποντας τη μητέρα της να κάνει ακριβώς αυτό, όχι μόνο να κυβερνά το βασίλειό της και να δέχεται πρεσβείες από όλη την αρχαία Μεσόγειο, αλλά και να επισκέπτεται και να αλληλογραφεί με άλλες ισχυρές γυναίκες, όπως η βασίλισσα Αμανιρένα, η οποία προήδρευε στο γειτονικό Κους της Αιγύπτου. Η Κλεοπάτρα Σελήνη πιθανότατα δεν θα έβλεπε κανέναν λόγο για τον οποίο, αφού ήταν βασίλισσα, δεν θα έπρεπε να κάνει το ίδιο.
Επομένως, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι δεν έδειξε καμία διάθεση να κάνει στην άκρη και να επιτρέψει στην Τζούμπα να αναλάβει την ηγεσία της κοινής τους επιχείρησης.
Ήταν, άλλωστε, εκείνη με το μεγαλύτερο κύρος στην καταγωγή που πήγαινε πίσω στον Πτολεμαίο, στρατηγό του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και μπορούσε επίσης να καυχηθεί για την άμεση σχέση της με την αυτοκρατορική οικογένεια μέσω των ετεροθαλών αδελφών της και της πατρικής γιαγιάς της, Ιουλίας. Αντ’ αυτού, το ζεύγος κυβέρνησε μαζί, γεγονός που καθιστά απολύτως σαφές η κοπή των νομισμάτων τους. Στα νομίσματα που εκδίδονται από κοινού (όπως το παράδειγμα που παρουσιάζεται παραπάνω), στη μία όψη εμφανίζεται το πορτρέτο του Juba και ο λατινικός θρύλος “Rex Iuba” (Βασιλιάς Ιούβα), ενώ στην άλλη όψη απεικονίζεται το πορτρέτο της Κλεοπάτρας Σελήνης και ο ελληνικός θρύλος “Κλεοπάτρα Βασιλίσσα” (Βασίλισσα Κλεοπάτρα).
Ωστόσο, είναι αξιοσημείωτο ότι η Κλεοπάτρα Σελήνη εξέδωσε επίσης τα δικά της αυτόνομα νομίσματα. Αυτά είναι γεμάτα όχι μόνο με αναφορές στην ίδια μέσω της ημισελήνου, αλλά και με αιγυπτιακά μοτίβα όπως κροκόδειλοι, ιβίσκοι, και το στέμμα και το σίδερο της θεάς Ίσιδας. Σε μία έκδοση νομισμάτων, αυτοχαρακτηριζόταν μάλιστα ως “Βασίλισσα Κλεοπάτρα, κόρη της Βασίλισσας Κλεοπάτρας”. Αυτό αποτελεί ισχυρή απόδειξη της υπερηφάνειας της κόρης για τη μητέρα της.
Πάντα προσεκτικό και διακριτικό, το ζευγάρι έδωσε στην πρωτεύουσα της Μαυριτανίας, την Ιόλη, ένα νέο όνομα – Καισάρεια – προς τιμήν του Οκταβιανού. Ωστόσο, βρήκαν ακόμη έναν τρόπο να τιμήσουν την Κλεοπάτρα και τον πολιτισμό της Αιγύπτου μέσα στα τείχη της πόλης. Το ζεύγος ξεκίνησε ένα πλούσιο οικοδομικό πρόγραμμα για να την καταστήσει κατάλληλη έδρα για τη νεοσύστατη δυναστεία τους, και σαφώς εμπνεύστηκαν από την πρώην πατρίδα της Κλεοπάτρας Σελήνης, την Αλεξάνδρεια, και τα οικοδομικά έργα της μητέρας της εκεί. Κατασκεύασαν έναν φάρο στο λιμάνι που έμοιαζε με τον περίφημο Φάρο, ένα εκτεταμένο ανάκτορο, ένα φόρουμ, ένα θέατρο και ένα αμφιθέατρο. Φύτεψαν επίσης ένα ιερό άλσος, καθώς και ανακαίνισαν παλιούς ναούς και αφιέρωσαν νέους.
Οι αιγυπτιακοί θεοί και θεές έγιναν σύντομα δημοφιλείς στη Μαυριτανία, και υπήρχε ένας ναός της Ίσιδας στον οποίο ο Juba αφιέρωσε κροκόδειλους. Αιγυπτιακά έργα τέχνης εισήχθησαν επίσης από το πρώην βασίλειο της Κλεοπάτρας Σελήνης.
Έτσι, με πολλούς τρόπους, η Καισάρεια επηρεάστηκε από την Αλεξάνδρεια και με τον καιρό θα γινόταν μια εξαιρετικά εξελιγμένη και πολυπολιτισμική αυλή, που κατοικούνταν από καλά μορφωμένους και παραγωγικούς Έλληνες, Ρωμαίους, Αιγύπτιους και Αφρικανούς λόγιους, καθώς και από ταλαντούχους και δημιουργικούς τεχνίτες. Στα γραπτά του ίδιου του Juba, συμπεριέλαβε ανέκδοτα για την Αίγυπτο, την Αλεξάνδρεια και τον Νείλο που πιθανότατα προέρχονταν από την Κλεοπάτρα Σελήνη. Αυτός ήταν ένας τρόπος για να επαναπροσδιορίσει τις αναμνήσεις της από τη μητέρα της και την προηγούμενη ζωή της με τρόπο αποδεκτό από τους Ρωμαίους αναγνώστες.
Θέματα μεταθανάτιας ζωής
Η Κλεοπάτρα Σελήνη και η Juba είχαν μετατρέψει, σύμφωνα με όλες τις μετρήσεις, τα ταραχώδη παιδικά τους χρόνια -ήττα, αιχμαλωσία, αυτοκτονία των γονέων τους- σε θρίαμβο. Όμως, στη συνέχεια, η καταστροφή χτύπησε. Κάποια στιγμή γύρω στο γύρισμα της πρώτης χιλιετίας, αυτή η βορειοαφρικανική ιστορία επιτυχίας έλαβε ένα ξαφνικό τέλος με τον πρόωρο θάνατο της βασίλισσας. Παρόλο που δεν γνωρίζουμε την ακριβή ημερομηνία του θανάτου της Κλεοπάτρας Σελήνης, ένα άλλο ποίημα που συνέθεσε ο Κριναγόρας της Μυτιλήνης μπορεί να δώσει μια ένδειξη, καθώς και να χρησιμεύσει ως υποβλητικός επικήδειος για τα επιτεύγματα της νεκρής βασίλισσας: “Το ίδιο το φεγγάρι, που ανέτειλε νωρίς το βράδυ, έσβησε το φως του, καλύπτοντας το πένθος της στη νύχτα, γιατί είδε την συνονόματή της, την όμορφη Σελήνη, να κατεβαίνει νεκρή στον σκοτεινό Άδη. Σε εκείνη είχε χαρίσει την ομορφιά του φωτός της και με το θάνατό της ανακάτεψε το δικό της σκοτάδι”.
Στο ποίημά του, ο Κριναγόρας φαίνεται να υπονοεί ότι ο θάνατος της Κλεοπάτρας Σελήνης συνέπεσε με μια σεληνιακή έκλειψη. Αυτό έχει οδηγήσει τους ιστορικούς να προτείνουν δύο πιθανές ημερομηνίες για τον θάνατό της – 23 Μαρτίου 5 π.Χ. και 4 Μαΐου 3 μ.Χ. – οι οποίες ήταν μάρτυρες σεληνιακών εκλείψεων που ήταν ορατές στην Καισάρεια και τη Ρώμη.
Η βασίλισσα ενταφιάστηκε σε ένα μεγαλοπρεπές μαυσωλείο, τα ερείπια του οποίου μπορεί κανείς να δει ακόμη και σήμερα κοντά στο Cherchell στην Αλγερία. Ο Ιούβας συνέχισε να κυβερνά τη Μαυριτανία για δύο δεκαετίες μετά τον θάνατο της συζύγου του και ο γιος τους Πτολεμαίος διορίστηκε συγκυβερνήτης το 21 μ.Χ.. (Σημειώστε ότι το όνομά του ελήφθη από τη μητρική και όχι την πατρική του καταγωγή, άλλη μια ένδειξη του τρόπου με τον οποίο η Κλεοπάτρα Σελήνη προωθούσε τη μητέρα της και τη δυναστεία της).
Ακόμη και μετά το θάνατό της, η Κλεοπάτρα Σελήνη παρέμεινε σημαντική προσωπικότητα στο βασίλειο. Ένας θησαυρός που κατατέθηκε κοντά στην Ταγγέρη περιέχει νομίσματα που μπορούν να χρονολογηθούν στην περίοδο 11-17 μ.Χ., και περιλαμβάνει νομίσματα που κόπηκαν όχι μόνο από την Κλεοπάτρα Σελήνη και τον Juba μαζί, αλλά και νομίσματα που εκδόθηκαν από τη βασίλισσα μόνη της. Αυτό υποδηλώνει ότι τα νομίσματά της δεν αποσύρθηκαν από την κυκλοφορία μετά το θάνατό της και εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούνται από τους πρώην υπηκόους της δύο δεκαετίες αργότερα. Το γεγονός ότι η Juba και ο Πτολεμαίος μπόρεσαν να σταθεροποιήσουν την κοινή βασιλεία τους οφείλεται, χωρίς αμφιβολία, εν μέρει στη διαρκή λάμψη της συζύγου και μητέρας τους.
Η Κλεοπάτρα Σελήνη είχε τεράστιο αντίκτυπο στο βασίλειό της και στον ευρύτερο ρωμαϊκό κόσμο κατά τη διάρκεια της ζωής της – ακόμη και πέραν αυτής. Γιατί λοιπόν είναι τόσο λίγο γνωστή σήμερα; Παραδόξως, η απάντηση μπορεί να βρίσκεται στην επιτυχία της. Οι Ρωμαίοι ιστορικοί ήταν πολύ προσηλωμένοι σε ό,τι συνέβαινε στο κέντρο της αυτοκρατορίας. Ανέφεραν τα πελατειακά βασίλεια μόνο όταν υπήρχε κάποιο πρόβλημα. Το γεγονός ότι δεν έγραψαν πολλά για τη Μαυριτανία υποδηλώνει ότι τα πράγματα πήγαιναν ομαλά εκεί.
Σε αντίθεση με τη μητέρα της και άλλες ρωμαϊκές βασίλισσες-πελάτισσες, όπως η Βουδίκκα, η Κλεοπάτρα Σελήνη φαίνεται ότι πέτυχε αθόρυβα αντί να αποτύχει δυνατά. Όπως λέει και το ρητό: “Οι καλοσυνάτες γυναίκες σπάνια γράφουν ιστορία”.
Επιμέλεια κειμένου: Βίκυ Μπαφατάκη
Πηγή: https://www.historyextra.com/ & BBC History Magazine by Jane Draycott
