Παρουσιάζοντας κάποιους όρους δημιουργίας μέσα από τη σχέση τέχνης και πολιτικής, θα ήθελα να τονίσω ότι σε κάθε περίπτωση, ο κοινωνικός ρόλος της τέχνης συναρτάται με την ικανότητα της να κρίνει με τα δικά της μέσα την κοινωνία και τον άνθρωπο, με αναφορά στις σταθερές αξίες της ζωής.
Και σταθερή αξία για την τέχνη και για τον άνθρωπο οριζόμενη με όρους φιλοσοφικής ανθρωπολογίας είναι η ελευθερία της βούλησης και της έκφρασης! Ας επιχειρήσουμε, λοιπόν, να δούμε αυτή τη σχέση της τέχνης με την πολιτική μέσα από τα πιο αντιπροσωπευτικά εικαστικά και πολιτικά δρώμενα των εκφραστικών ενεργειών δυο διαφορετικών καλλιτεχνών. Δίνοντας πέραν της μιας αφήγησης για να οριοθετήσω την εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία του δημιουργήματος τους, ως πράξη – ενέργεια – δράση και ως έργο καλλιτεχνικό και πολιτικό. Επιθυμώ να κάνω φανερή, έστω, και σχηματικά την απάντηση στο ερώτημα για το αν υφίσταται αμφίδρομη σχέση τέχνης και πολιτικής- πολιτικής και τέχνης!!
Και απαντώ χωρίς περιστροφές και δεύτερη σκέψη, ναι! υφίσταται άμεση και καθοριστική και σε πολλές περιπτώσεις, άνευ ευδιάκριτων ορίων προσδιορισμού καθοριστικής αποτίμησης των ποιοτικών τους χαρακτηριστικών ως εργαλειακά μέσα, στο ‘πού’ υπερέχει η τέχνη και ‘πού’ η πολιτική. Γιατί σήμερα η σχέση Τέχνης και πολιτικής διακατέχεται από αμηχανία;. Η νεοτεχνολογικά παραγόμενη εικόνα δεν μπορεί να είναι παρεμβατική, γιατί έγινε οικεία και καταναλώσιμη, βασιζόμενη στις μεθόδους της εργαλειακής χρήσης των τρόπων που χρησιμοποιούν τα Μέσα Μαζικής επικοινωνίας.
Καταλυτικός ο 20ος αιώνας του μοντερνισμού και των κοινωνικών αλλαγών. Ο αιώνας που συνέβησαν ανατροπές πέρα από κάθε δεδομένο. Ήταν φυσικό να συμβούν σε αυτόν τον αιώνα ανατροπές και στην μέχρι τότε γνωστή σχέση Τέχνης και Πολιτικής. Αυτή η ανατροπή της γνωστής από την αναγέννηση σχέση Τέχνης και Πολιτικής, έχει την τελευταία της αναφορά στο 1937 με την Γκερνίκα (Guernica) του Πάμπλο Πικάσο και τα τότε Πρωτοποριακά κινήματα, όπου οι καλλιτέχνες δρούσαν επαναστατικά και ήταν πολιτικοποιημένοι!!!
Έκτoτε εικαστικές και πολιτικές ενέργειες οδήγησαν την πλειοψηφία των καλλιτεχνών να συστρατευτούν με τα σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής τους και να ταυτιστούν με πολιτικές πρακτικές και εκφραστικές αναζητήσεις, μόνο στο επίπεδο της στρατευμένης τέχνης και σιγά σιγά να ατονήσει το ενδιαφέρον τους και να καταλήξουν απλώς στη διαμαρτυρία!!!
Για να καταδείξουμε πιο σφαιρικά τη σχέση Τέχνης και Πολιτικής που υπήρχε ανελλιπώς από την αναγέννηση έως και τον 20ο αιώνα, θα αναφερθούμε σε δύο ιστορικές καλλιτεχνικές ενέργειες, από τις οποίες η μια θα αναφέρεται στην πιο ακραία πολιτική επαναστατική και ανατρεπτική πράξη χωρίς καλλιτεχνική αξία που έγινε ποτέ από ζωγράφο. Ήταν το γκρέμισμα της Στήλης του Ναπολέοντα, από τον Gustave Courbet στην πλατεία Βαντόμ στο Παρίσι. Και η άλλη αφορά την Guernica το σημαντικότερο πολιτικό έργου του αιώνα, δημιούργημα του Πικάσο, το οποίο μέχρι σήμερα κερδίζει τις πολιτικές εντυπώσεις επανερχόμενο συχνά με το πολιτικό του περιεχόμενο στο παγκόσμιο προσκήνιο, έχοντας τη δύναμη να δημιουργεί καταλυτικές πολιτικές παρεμβάσεις!!! Σ’ αυτές τις πολιτικές παρεμβάσεις και στην αμφίδρομη σχέση τους με την Τέχνη, θα αναφερθούμε στις κυριότερες ή τέλος πάντων αυτές που έτυχαν ευρύτερης δημοσιότητας!
Είμαστε στην εποχή εκεί, στις αρχές του 1937 που ο Πικάσο παρακινούμενος από τον Ελυάρ και την Ντόρα Μάαρ θα πάρει ανοικτά θέση υπέρ των Ισπανών δημοκρατών με το να συνθέσει μια σειρά από μικρές σατυρικές γκραβούρες, ένα είδος κόμικς που φέρει τον τίτλο «Όνειρο και Απάτη του Φράνκο». Κάπως έτσι ξεκινάει η σχέση του με την πολιτική, μια σχέση που έμελε να μείνει γνωστή στην ιστορία ως Γκερνίκα, η κατεξοχήν πολιτική ζωγραφική πράξη.
Η απόφασή του να πει το ‘ναι’ στην Ισπανική κυβέρνηση, ίσως να ήταν ένας εύσχημος τρόπος προκειμένου να αρνηθεί, γιατί δεν επιθυμούσε να εργάζεται κατά παραγγελία. Αλλά, ωστόσο πάλι να αρνηθεί στην Ισπανική Κυβέρνηση δεν είχε περιθώριο ήταν πολύ πιεστικό!!! Έτσι το ‘ναι’ που λέγεται από τον πιο διάσημο ζωγράφο, που εκείνη τη δεδομένη χρονική στιγμή συνεχίζει να δουλεύει για τον εαυτό του, ζωγραφίζοντας τα πορτρέτα των δυο ερωμένων του. Δίνει σάρκα και οστά στην πιο πολιτική εικαστική πράξη την Γκερνίκα που έχει τη δύναμη να δημιουργεί ακόμη και σήμερα αντιδράσεις, ακόμη και μεταξύ των καλλιτεχνών.
Ας μην ξεχνάμε την επίθεση που δέχτηκε τον Φεβρουάριο του 1974, όταν ένας νεαρός Ιρανός καλλιτέχνης, ο Τόνυ Σαφραζί όρμησε κατά τις Γκερνίκα στο ΜΜΤ της Νέας Υόρκης και με κόκκινο σπρέι, έγραψε σε όλο το μήκος του έργου τα γράμματα που σχηματίζουν τις λέξεις «KILL LIES ALL», «σκοτώνουν… βρίσκονται παντού» κατά συνέπεια η πράξη βανδαλισμού ή η παρέμβαση του Σαφραζί ή για να χρησιμοποιήσουμε την ταυτολογική συλλογιστική της αβάντ-γκάρντ, η οποία αποκαλούνταν η «συνεργασία» παραπέμπει κατευθείαν στον Gustave Courbet !!! Η εικονοκλαστική ενέργεια του Σαφραζί υποβαθμίστηκε τεχνηέντως και σχεδόν πέρασε στη λήθη, όπως και η πράξη του Gustave Courbet !!!
Και ερχόμαστε, τώρα στην αναφορά της δεύτερης πολιτικής παρέμβασης της Γκερνίκας ή καλύτερα ενός αντίγραφου της, μετά την επιστροφή της στην Ισπανία. Η Γκερνίκα δεν ήταν μόνο ζωγραφική πολιτικής πράξης, αλλά ταυτόχρονα το μέσον που συντηρούσε το πολιτικό ζήτημα της Ισπανίας στην επικαιρότητα μέσα από το ΜΜΤ της Νέας Υόρκης. Είναι το αντίστοιχο της ιστορίας της Άννας Φράνκ με τον συμβολικό χαρακτήρα των χαμένων εβραιόπουλων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Έτσι και η Γκερνίκα ταυτίζεται με οποιαδήποτε σφαγή γίνεται αδιακρίτως και οπουδήποτε κι αν λαμβάνει χώρα μια τέτοια τραγωδία. Το πολιτικό ιδιαίτερο με την Γκερνίκα είναι, ότι παρά τις αντιξοότητες δεν υποχωρεί κάτω από το βάρος της εξαιρετικά μεγάλης απήχησης της. Παραμένει μια εικόνα που μπορεί να ξυπνήσει τους εφιάλτες του παρελθόντος μας ενώ ταυτόχρονα εκφράζει με προφητικά ζοφερό τρόπο αυτά που θα επακολουθήσουν.
Από το Παρίσι του 1937 έως τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, όπου στις 3 Νοεμβρίου του 1998 που ο Κόφι Αννάν, Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών απευθύνθηκε από βήματος στο Διεθνές Συμβούλιο του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης (ΜΜΤ) της Νέας Υόρκης σε μια παγκόσμια ελίτ ανθρώπων που διαμορφώνουν τις τάσεις στην τέχνη και υπερασπίζονται την εκάστοτε παγκόσμια πολιτική για τον πολιτισμό. Αναφερόμενος στην Γκερνίκα – σημειωτέον αντίγραφο της αυθεντικής δημιουργίας του – σε μορφή ταπισερί ήταν και εξακολουθεί να είναι αναρτημένη στον διάδρομο έξω από την αίθουσα συνεδριάσεων του Συμβουλίου Ασφαλείας, ο Κόφι Αννάν, δήλωσε”Ο κόσμος έχει αλλάξει πάρα πολύ από το 1937 που ο Πικάσο ζωγράφισε αυτό το πρώτο πολιτικού χαρακτήρα αριστούργημα, όμως όχι απαραιτήτως προς το καλύτερο. Πλησιάζουμε το τέλος ενός ταραγμένου αιώνα που βίωσε τα καλύτερα και τα χειρότερα αποτελέσματα των ανθρώπινων πράξεων. Ενώ σε μια περιοχή που εδραιώνεται η ειρήνη, σε κάποια άλλη συντελείται γενοκτονία. Η πρωτόγνωρη αφθονία συνυπάρχει με την αβάσταχτη ανέχεια, καθώς το ένα τέταρτο του παγκόσμιου πληθυσμού ταλανίζεται από τη φτώχεια!!!”
Η δήλωση του Κόφι Αννάν είναι ξεκάθαρη. Το μήνυμα που φέρει ο πίνακας ήταν και είναι πέρα από τον έλεγχο του Πικάσο, τώρα υπάρχει πια η Γκερνίκα του πολιτικού λόγου!!!
Και φτάνουμε αισίως στον 21ο αιώνα και αναφερόμαστε σε μια τρίτη αφήγηση της πολιτικής διαδρομής της Γκερνίκα και στο ερώτημα για τη σχέση, ως τέχνη και πολιτική ή πολιτική και τέχνη, η ζυγαριά κλίνει στο χαρακτηρισμό της, ως έργο απόλυτου πολιτικού λόγου. Μόλις, πέντε χρόνια, μετά τις δηλώσεις του Κόφι Αννάν την τελευταία εβδομάδα του Ιανουαρίου του 2003 και στον απόηχο της τραγωδίας της κατάρρευσης των Δίδυμων Πύργων της Νέας Υόρκης. Ένα γαλάζιο πέπλο κάλυψε την εικόνα της Γκερνίκα στον ΟΗΕ. Η απόφαση ήταν παράδοξη και άκρως πολιτικά συμβολική.
Σύμφωνα με τον Φρέντ Έκαρτ, εκπρόσωπο του ΟΗΕ που είχε αναλάβει το δύσκολο έργο της πολιτικής υποβάθμισης της ενέργειας αυτής, προβάλλοντας ως λόγο ότι, το γαλάζιο χρώμα, απλώς, ταίριαζε καλύτερα σαν φόντο για τις τηλεοπτικές κάμερες, σε αντίθεση με το γκριζάιγ του Πικάσο από μαύρο, λευκό, λίγα γαιώδη και γκρι χρώματα, τα οποία προκαλούσαν σύγχυση. Άλλοι σχολιαστές, ωστόσο, έσπευσαν να καταλήξουν σε διαφορετικές εκδοχές της πράξης. Το πρόβλημα δεν ήταν το χρώμα ή το σχήμα, αλλά η πολιτική που αναδεικνύει η εικόνα με επονείδιστο τρόπο για την αντίφαση στις ηθικές αρχές από τις οποίες εμφορείται ο Οργανισμός .
Προφανώς, η παρουσία της Γκερνίκα, πλέον, εξέπεμπε και πάλι το κυρίαρχο πολιτικό της μήνυμα κατά της παράλογης άσκησης βίας και ότι πάλι επιτελούσε το έργο της αποτελεσματικά, απεικονίζοντας τέλεια την αυταπόδεικτη πολιτική αλήθεια.
Ως αντιπαράθεση στην Γκερνίκα του πολιτικού λόγου, θα αναφερθώ σε μια επαναστατική ενέργεια, ενός από τους σημαντικότερους ζωγράφους στην Ευρωπαϊκή Ιστορία της Τέχνης που το καλλιτεχνικό ζητούμενο της δεν υφίσταται, αλλά κυριαρχεί η πολιτική πράξη με εντελώς διαφορετική κατεύθυνση και διάρκεια. Μια πράξη απόλυτα πολιτική χωρίς καμία καλλιτεχνική αξία, εκτός του ότι υπήρξε η γενεσιουργός αιτία δημιουργίας ακραίων επαναστατικών και καλλιτεχνικών κινημάτων με ριζοσπαστικό πολιτικοκαλλιτεχνικό περιεχόμενο στις μπροσούρες της αβάντ-γκάρντ, το οποίο περιεχόμενο τους φθάνει, ως τις σημερινές κοινωνίες και εσχάτως στην Ελληνική, ως άλλοθι στην βία που εκπορεύουν αυτές οι μπροσούρες, η οποία πολλές φορές ξεπερνάει τα όρια του βανδαλισμού.
Η ενέργεια που δίνει δικαίωμα και πολιτικό άλλοθι, έκτοτε στο βανδαλισμό επί των καλλιτεχνημάτων έλαβε χώρα, κατά την διάρκεια της Κομούνας του Παρισιού και ενεργών ήταν ο ζωγράφος Γκυστάβ Κουρμπέ, ο οποίος κατά την διάρκεια της Κομούνας ονομάστηκε Διευθυντής των Μουσείων της πόλις του Παρισιού!!! Μια ιδιότητα όλως περιέργως ίδια με αυτή που δόθηκε και στον Πικάσο, ως Διευθυντή του Μουσείου του Πράδο, από τους δημοκρατικούς.
Ο Κουρμπέ ήταν αυτός που οργάνωσε το γκρέμισμα της Στήλης του Ναπολέοντα στην πλατεία Βαντόμ στο Παρίσι. Για τις ενέργειες του αυτές καταδιώχτηκε αμείλικτα μετά την ήττα της Κομούνας και πέθανε εξόριστος στην Ελβετία!!
Το θέμα Τέχνη και Πολιτική με αναφορά στις εκφρασμένες εικονιστικές και πολιτικές πρακτικές του Πικάσο και του Κουρμπέ αυτών, εκ των κορυφαίων δημιουργών, οι οποίοι εμπλούτισαν τη σχέση της τέχνης με την πολιτική. Και οι οποίοι, αν και έζησαν σε διαφορετικές εποχές . Στην εξέλιξή τους λειτούργησαν συμπληρωματικά και όχι αντιπαραθετικά στο πολιτικό γίγνεσθαι. Αυτό προκύπτει κρινόμενο μέσα από την οπτική της εξέλιξης των απόψεων τους πράγμα που σημαίνει, ότι οι συγκλήσεις δεν καταργούν τις υφιστάμενες διαφορές και ομοιότητες της σχέσης Τέχνης και Πολιτική, ώστε καταλήγοντας να τονίσουμε ‘ναι’ υφίσταται σχέση Τέχνης και Πολιτικής!!!
Από τον Ηλία Χαρίση – Ζωγράφο
Ομιλία από την εκδήλωση «Τέχνη & Πολιτική» του Τομέα Πολιτισμού της Γραμματείας Οργανωτικού της Ν.Δ. 7-2-2012
