Ο κόσμος μας αισθάνεται την ανάγκη να επιβραδύνει την ταχύτητα του ιστορικού χρόνου, όπως έχει ευφυώς προταθεί, και να επιστρέψει σε απώτερες εποχές, κείμενα και επιτεύγματα που καθόρισαν τη φυσιογνωμία του. Επανεξετάζει τα τεχνολογικά επιτεύγματα του παρελθόντος με νέα οπτική και σύγχρονα μέσα, τα κρίνει εκ νέου στην προσπάθειά του να κατανοήσει τόσο τη σύγχρονη εποχή, όσο και τους αιώνες από τους οποίους αυτή κατάγεται. Ανασκάπτοντας και μελετώντας γενικώς το παρελθόν, κατανοεί κανείς ευκολότερα το παρόν. Η τεχνολογία αναγνωρίζεται ως άξονας βελτίωσης της ποιότητας ζωής, παράγοντας κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης και επικοινωνίας.
ΣΤΡΑΤΙΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ
Τεχνολογία είναι «η σκόπιμη μετατροπή υλικών και γνώσεων σε χρήσιμα προϊόντα» (Θ. Τάσιος 1994). Με άλλα λόγια, πολλά έμβια όντα, προεξάρχοντος του ανθρώπου, ενισχύουν τα φυσικά τους μέσα με τεχνητές εφευρέσεις, αξιοποιώντας υλικά και δυνάμεις. Σχετίζεται ακόμη η τεχνολογία με τις διαδικασίες ένταξης στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, με τις συνθήκες παραγωγής αγαθών και ιδεών, με τη διαχείριση γνώσεων, αποτελεί μέσο προσδιορισμού ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων (Α. Μουνδρέα).
Tα τεχνολογικά επιτεύγματα των αρχαίων, από τα αρχαϊκά κυρίως χρόνια και εξής, δεν περιορίζονταν απλώς στην επινόηση και την κατασκευή σύνθετων μηχανών και οργάνων μέτρησης και υπολογισμού, αλλά εκτείνονται σε πολλούς τομείς των δραστηριοτήτων μιας πόλης. Για παράδειγμα, ο εμπνευστής ίδρυσης της μεγάλης και ισχυρής πολιτείας Μεσσήνης, ο Eπαμεινώνδας, όταν έφτασε το 369 π.Χ. στην Ιθώμη, το χώρο που επέλεξε να οικοδομήσει τη νέα πόλη, συνοδευόταν από γεωγράφους, γεωμέτρες, πολεοδόμους, αρχιτέκτονες, μηχανικούς.
Tο ίδιο έπραξε μια γενιά περίπου αργότερα ο Mέγας Aλέξανδρος: συνοδευόταν από μεγάλο αριθμό επιστημόνων στην εκστρατεία του στην Aσία, όπου ίδρυσε, πάνω στις πολεοδομικές αρχές του Ιπποδάμειου συστήματος που είχε ακολουθήσει και ο Επαμεινώνδας, μεγάλες και ισχυρές πόλεις, συμπεριλαμβανομένης της Aλεξανδρείας εν Aιγύπτω με τον περίφημο φάρο και άλλα αξιοθαύμαστα έργα (γέφυρες, πύργους, πολιορκητικές μηχανές) και κτίσματα.
Τον Eπαμεινώνδα και το Mέγα Aλέξανδρο μιμήθηκαν αργότερα οι μεγάλοι στρατηγοί και κατακτητές της ιστορίας, οι οποίοι συνοδεύονταν στις εκστρατείες τους από επιστήμονες ερευνητές διαφόρων ειδικοτήτων, όπως ο Μέγας Ναπολέων στην Αίγυπτο και ο Γάλλος στρατηγός Μαιζών, που έφερε μαζί του το 1828 στην Πελοπόννησο την «Επιστημονική Αποστολή του Μωρέως» υπό τον Abel Blouet. Μέλη της Γαλλικής αποστολής εργάστηκαν επί ένα μήνα και στη Μεσσήνη και δημοσίευσαν αξιόλογα σχέδια και περιγραφές.
ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ
Διάφορες θεματικές ενότητες που έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια προσφέρουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσει κανείς την αρχαία τεχνολογία σε ζωτικούς τομείς. Ιδιαίτερη αξία έχουν πάντα τα ανασκαφικά δεδομένα γιατί προσφέρουν νέα στοιχεία που προάγουν την έρευνα, όταν η εργαζόμενη εκεί ομάδα είναι διεπιστημονική και η συνεργασία αρχαιολόγων και τεχνολόγων απρόσκοπτη και αγαστή.
Θα ήθελα να εξάρω τη συμβολή ορισμένων μεγάλων ανασκαφικών-αναστηλωτικών προγραμμάτων που έχουν συν τω χρόνω εξελιχθεί σε σημαντικά ερευνητικά κέντρα με συνεχή παραγωγή μονογραφιών και μελετών, όχι μόνο αρχαιολογικών αλλά και τεχνολογικών, όπως το Ακρωτήρι της Θήρας, η Κνωσσός, η Φαιστός και τα Μάλια της Κρήτης, η Κύπρος, η Μακεδονία (Θεσσαλονίκη, Βεργίνα, Πέλλα, Αιανή), η Μεσογαία, τα Κύθηρα, η Μεσσήνη και άλλα. Επίσης τα Μουσεία Εθνικό και Νομισματικό Αθηνών και Αρχαιολογικό Θεσσαλονίκης παράγουν αξιόλογο ερευνητικό έργο, ενώ στα έργα της Ακρόπολης εργάζονται διακεκριμένοι αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, μηχανικοί και συντηρητές ερευνητές, που καθορίζουν τις μεθόδους και τα υλικά των σωστικών επεμβάσεων στα μνημεία και έχουν σταθεί πρότυπο για ανάλογες επεμβάσεις σε όλη την Ελλάδα.
Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ
Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων εξακολουθεί από το 1901, έτος της ανέλκυσής του από το περίφημο ναυάγιο, να κινεί το ενδιαφέρον των ανά τον κόσμο ειδικών ως ένα άκρως σημαντικό τεχνολογικό επίτευγμα της ελληνικής αρχαιότητας. Ο θαυμαστός αυτός μηχανισμός περιέχει 30 συνεργαζόμενα γρανάζια, το μεγαλύτερο από τα οποία είχε 127 δόντια!
Το 2005 επανεξετάστηκε ο μηχανισμός στο Εθνικό Μουσείο, με προηγμένες, μη καταστροφικές τεχνικές υψηλής τεχνολογίας, και το 1976 και το 2005 ο Πέτρος Καλλιγάς και η Μαίρη Ζαφειροπούλου εντόπισαν δυο νέα θραύσματα στις αποθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (το Ε και το F).
ΤΑ ΑΡΑΒΙΚΑ ΘΑΥΜΑΤΑ
Βιώνοντας, έστω από μακριά, το δράμα των Αράβων από το Ιράκ μέχρι την Παλαιστίνη, το Λίβανο και πρόσφατα τη Συρία, αντικρίζοντας καθημερινά αποκρουστικές εικόνες απίστευτης βίας και θανάτου, αναζητάς λίγη χαρά στο παρελθόν. Ανατρέχεις για πολλοστή φορά στον μεγάλο Χαλίφη Χαρούν Αλ Ρασίντ, στις «Χίλιες Και Mία Nύχτες», στέκεσαι στο μαγικό λυχνάρι του Αλαντίν και στον Αλί Μπαμπά. Ανάμεσα στις φανταστικές αφηγήσεις με κέντρο τη Βαγδάτη, ανακαλύπτεις ορισμένες που κινούνται μεταξύ μύθου και πραγματικότητας, όπου μάλιστα οι Χριστιανοί παίζουν το ρόλο τους. Αναφέρομαι στην ιστορία του θαυμαστού ρολογιού που δώρισε ο Χαρούν Αλ Ρασίντ (786-809 μ.Χ.) στο βασιλιά των Φράγκων Καρλομάγνο (742-814 μ.Χ.), όπως μας την διηγείται ο Εϊνάρδος, συμβουλάτορας του βασιλιά:
«Ο Abdula, πρέσβης του Χαλίφη και δυο Ελληνες καλόγεροι απ’ τα Ιεροσόλυμα, οι Γεώργιος και Φελίξιος, παρουσιάστηκαν στον αυτοκράτορα και του πρόσφεραν δώρα, ανάμεσά τους ένα επιχρυσωμένο ρολόι. Ο μηχανισμός ήταν υδραυλικός, χτυπούσε κάθε ώρα με ήχους μεταλλικούς, καθώς χάλκινες σφαίρες πέφτανε σε χάλκινη λεκάνη στη βάση του ρολογιού. Κάθε ώρα άνοιγε μία από τις δώδεκα πόρτες του ρολογιού οδηγώντας το βλέμμα του θεατή στο βάθος. Οταν χτυπούσε μεσημέρι, άνοιγαν οι δώδεκα πόρτες μαζί. Γίνονταν και άλλα θαυμαστά πράγματα, που εμείς οι Φράγκοι δεν τα είχαμε δει ποτέ στα μάτια μας».
ΑΥΤΟΜΑΤΟΣ «ΣΚΛΑΒΟΣ»!
Θαυμαστά ήταν ομολογουμένως τα αυτόματα που κατασκεύαζαν οι Αραβες με βάση τα αλεξανδρινά πρότυπα, όπως οι αυτόματοι υδραυλικοί μηχανισμοί των αδελφών Banu Musa του 9ου αιώνα, και οι μηχανές του μηχανικού Al Jazzari, συμβούλου του Χαλίφη Nasir al Din (1180-1185). Με εντυπωσίασε ο αυτόματος νιπτήρας σε μορφή σκλάβου, του ευφάνταστου αυτού Αραβα μηχανικού: Ο σκλάβος, αφού σου προσφέρει νερό να πλυθείς, σου βγάζει πετσέτα και χτένα, ενώ κάποια στιγμή ακούς και κελάιδισμα πουλιού! Νιπτήρας πολύ ανώτερος από τον αντίστοιχο του Ηρωνα του Αλεξανδρέα.
Αισθάνθηκα χαρά, έκπληξη και θαυμασμό, συναισθήματα που ο ίδιος ο Ηρωνας επιθυμούσε να προκαλέσουν στον άνθρωπο οι αυτόματες μηχανές του, αυτές που προσπαθούν να του μοιάσουν, που κινούνται με ενέργεια εσωτερική και αυτοελέγχονται, που δεν κατασκευάζονται για να διευκολύνουν απλώς τη ζωή του ανθρώπου, αλλά να του δώσουν ταυτόχρονα χαρά (Δ. Καλλιγερόπουλος 2005).
Πολύ θα ήθελα να έχω στην κατοχή μου, αν όχι τον ίδιο τον αυτόματο νιπτήρα σε μορφή σκλάβου, ή το υδραυλικό ρολόι-ελέφαντα, ή το υδραυλικό ρολόι-κάστρο, τουλάχιστον τις υπέροχες έγχρωμες μινιατούρες του Al Jazzari, που απεικονίζουν και υπομνηματίζουν αυτές τις μηχανές – παιχνίδια.
από τον Καθηγητή Αρχαιολογίας Πέτρο Θέμελη
