Ο Άγιος Βασίλης αποτελεί μία μίξη παραδόσεων, θεοτήτων και σαφώς χριστιανικών στοιχείων και είναι το κυρίαρχο πρόσωπο του εορτασμού των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Είναι διεθνής λαογραφική μορφή, αγαπητή σε παιδιά και σε ενηλίκους, που υπήρξαν «καλοί» κατά τη διάρκεια του έτους, ακόμη και σε χώρες μη χριστιανικές. Είναι ο ίδιος ακριβώς «Father Christmas» των Άγγλων, ο «Περ Νοέλ» των Γάλλων, ο «Σίντερ – Κλάας» των Ολλανδών, ο «Βάιναχτσμαν» των Γερμανών, ο «Λαμ-Κουνγκ-Κουνγκ» (ο Καλός γερο-πατέρας) των Κινέζων και ο «Χοτέισο» των Ιαπώνων.
Στην αρχαιότητα στην περίοδος των Χριστουγέννων ήταν τοποθετημένη η λατρεία του αρχαίου θεού Πριάμου. Επίσης, ο Άγιος Βασίλης υιοθέτησε τη γενειάδα από αυτόν τον αρχαίο θεό, που είχε μακριά γενειάδα.
Οι αρχαίοι Ρωμαίοι στις 25 Δεκεμβρίου γιόρταζαν τα Μπρουμάλια (η λέξη υποδηλώνει τη μικρότερη ημέρα του χρόνου, dies brevissima > brevma > bruma). Σε αυτά τιμούσαν την «ημέρα της γεννήσεως του αήττητου Ήλιου» (dies natalis invicti Solis), αφού ο Ήλιος από τις ημέρες εκείνες έπαυε να χαμηλώνει την τροχιά του και άρχιζε να επανέρχεται ψηλά στον ουρανό θριαμβευτής, για να ξαναφέρει τη ζέστη και τη ζωή στην παγωμένη φύση.
Το έθιμο κράτησε μέχρι τον 4ο αιώνα μ.χ. όταν ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος καθιέρωσε τα Χριστούγεννα ως Χριστιανική εορτή. Στη συνέχεια, η λατρεία του αρχαίου μάγου Οντίν, ή αλλιώς «Θεός των μάγων», ήταν αυτό που έδωσε στον Άγιο Βασίλη τη στολή του μάγου και την κάτασπρη γενειάδα, αλλά και μακριά σαν του Θεού Πριάμου.
Ο Χριστιανισμός έκανε την πιο καθοριστική παρέμβαση τον 6ο μ.Χ. αι., αφού ο Άγιος Βασίλης απέκτησε νέο πρόσημο. Υιοθέτησε την ημερομηνία, αλλάζοντας τον «Ήλιο της Δικαιοσύνης», με τον Ιησού Χριστό. Του έδωσε και το όνομα του Αγίου Βασιλείου εκ Καππαδοκίας, ο οποίος έκανε δωρεές και έχτισε ιδρύματα για τους φτωχούς ανθρώπους της εποχής του.
Την 1η Ιανουαρίου του 379 μ.Χ. πεθαίνει στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, σε ηλικία μόλις 49 χρονών, ο Μέγας Βασίλειος. Οι σύγχρονοί του, ενώ ζούσε ακόμη, τον ονόμασαν «Μέγα», τόσο για την πίστη, τη σοφία και τη σωφροσύνη του, όσο και για τη φιλανθρωπία και τη γενναιοδωρία του. Ως Μητροπολίτης Καισάρειας τάχθηκε εναντίον του αρειανισμού με λόγους και συγγράμματα,. Φρόντιζε πάντα όσους είχαν την ανάγκη του. Καταγόταν από πλούσια οικογένεια, αλλά πέθανε πάμφτωχος. Η Εκκλησία τον ανακήρυξε Άγιο και Μέγα και καθιέρωσε τη γιορτή του την ημέρα του θανάτου του, την 1η Ιανουαρίου και μαζί τη δημιουργία του θρύλου του Άγιου Βασίλη των Ελλήνων.
Οι Χριστιανοί της Δύσης όμως πριν του δοθεί αυτό το όνομα τα γιόρταζαν διαφορετικά τα Χριστούγεννα. Ο Άγιος Νικόλαος (Saint Nicolas = Santa Claus, προστάτης των παιδιών), ο οποίος γιορτάζεται στις 6 Δεκεμβρίου, λίγο πριν τα Χριστούγεννα, ήταν αυτός που έδωσε στον νέο Άγιο της εκκλησίας (τον Άγιο Βασίλειο) τη γενναιοδωρία και το αισιόδοξο πνεύμα των Χριστουγέννων. Κατά το 19ο αιώνα, ο Άγιος Νικόλαος θεωρήθηκε σε ολόκληρη περίπου την Ευρώπη το Christkindlein (το παιδί του Χριστού), ο οποίος παρέδιδε κρυφά παιχνίδια στα παιδιά.
Ο Άγιος Βασίλης, ή και Santa Claus, πήρε την «κόκκινη πινελιά» στη στολή του από γνωστή εταιρεία αναψυκτικών Coca-Cola, κυρίαρχη παγκοσμίως από το 1931. Η καμπάνια της εταιρείας η οποία σχεδιάστηκε από τον Haddon Sundblom ήταν τόσο επιτυχημένη, που τελικά επικράτησε και διατηρήθηκε σε όλο τον κόσμο μέχρι σήμερα, αφήνοντας για πάντα πίσω την πράσινη στολή του Santa Claus.
Ο λόγος που οι δύο γιορτές του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Βασίλη τοποθετήθηκαν την ίδια μέρα, σχετίζεται με τη θέση του ηλιακού φωτός. γιόρταζαν, από την προϊστορική ακόμη εποχή, όλοι σχεδόν οι λαοί της Βόρειας και Δυτικής Ευρώπης. Την ημέρα εκείνη οι άρχοντες κάθε τόπου συνήθιζαν να γιορτάζουν μαζί με τους υπηκόους τους στους δρόμους, προσφέροντας δώρα στα μικρά παιδιά, φυτεύοντας και στολίζοντας αειθαλή δένδρα και φτιάχνοντας στεφάνια από τα κλωνάρια τους, σύμβολο αιώνιας ζωής.
Στα ελληνικά δεδομένα η μετατροπή της μορφής του Αγίου Βασιλείου στον Βορειοευρωπαίο και Βορειοαμερικανό Santa Claus φαίνεται πως πέρασε στην ελληνική κοινωνία, στην αστική κυρίως τάξη, στη δεκαετία 1950-1960 από τους «συγγενείς» μετανάστες, που με τις ευχετήριες κάρτες τους εισήγαγαν και στην Ελλάδα τη νέα μορφή του Άγιου Βασίλη.
Στις παραδόσεις όλων των λαών της Ευρώπης υπάρχει παντού κάποιο μυθικό πρόσωπο, είτε νεράιδα, είτε ξωτικό, είτε θεός, που κάποια συγκεκριμένη μέρα του χρόνου και για κάποιον συγκεκριμένο λόγο μοιράζει δώρα στα μικρά παιδιά. Για παράδειγμα στην παράδοση των Κελτών είναι ο καλοκάγαθος γίγαντας Γκαργκάν, που κουβαλούσε πάντα ένα τεράστιο καλάθι γεμάτο δώρα, η Λα Μπεφάνα στην Ιταλία, που μοίραζε δώρα στα παιδιά και αποκάλυπτε στις νέες και στους νέους μυστικά σχετικά με το μελλοντικό τους γάμο σαν τιμωρία που αμέλησε να ακολουθήσει τους τρεις μάγους κατά την επίσκεψή τους στο νεογέννητο Χριστό, αλλά και η γριά Μπαμπούσκα στη ρωσική παράδοση, που καταδικάστηκε να τριγυρνάει την ημέρα των Θεοφανίων και να μοιράζει δώρα στα παιδιά, επειδή έδωσε λάθος κατευθύνσεις για το δρόμο των μάγων προς τη Βηθλεέμ.
Επιμέλεια: Κατερίνα Σχοινά, Φιλόλογος – Δημοσιογράφος, MSc Λαογραφίας
