ΙΙ. ΟΙ ΔΥΣΤΟΚΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΕΥΤΟΚΙΑ (ΩΚΥΤΟΚΙΑ) ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΥΨΗΛΗΣ ΜΗΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΕΟΓΝΙΚΗΣ ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑΣ.
Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα της Μαιευτικής Παθολογίας στις παραδοσιακές κοινωνίες από τους αρχαιοτάτους χρόνους ήταν η αυξημένη μητρική και νεογνική θνησιμότητα από τις δυστοκίες.
Το ποσοστό ήταν πολύ υψηλό αφού έφθανε στο 38-40% κυρίως λόγω της ισχιακής προβολής, της ανωμάλου θέσεως του εμβρύου στη μήτρα και την πύελο ή και του παρατεταμένου τοκετού. Στο υψηλό αυτό ποσοστό της μητρικής θνησιμότητας κυρίαρχο ρόλο είχαν οι κατακλυσμιαίες αιμορραγίες της υστεροτοκίας από ατελή αποκόλληση του πλακούντος, από στρυφνό πλακούντα ή τοξιναιμίες ή και επιλόχειες λοιμώξεις που έστελναν στον τρομερό Άδη χιλιάδες επιτόκους. (Εικ. 26,27,28,29).
Οι επιπλοκές αυτές του φυσιολογικού τοκετού οφείλονταν σε πολλούς, ποικίλους και αστάθμητους παράγοντες που προέρχονταν είτε από τη μητέρα ή από το έμβρυο. Τα χρόνια εκείνα οι μαίες αγνοούσαν τους προδιαθεσικούς παράγοντες του κινδύνου των δυστοκίων, οι οποίοι είχαν πολλές φορές δραματικές συνέπειες, και γι’αυτό τις αντιμετώπιζαν με δέος. Προς τούτο είχαν επινοήσει ποικίλους τρόπους για την πρόληψη, την αποφυγή, την έγκαιρη διάγνωση και την αποτελεσματική αντιμετώπιση αυτών με τα διάφορα “Ευτόκια” (Ωκυτόκια). Εκτός από τα “προληπτικά” και τα “προπαρασκευαστικά Ευτόκια” που αφορούσαν όλο το χρονικό διάστημα της εγκυμοσύνης τα περισσότερα “ωκυτόκια” εστιάζονταν κυρίως στις διαταραχές και στις ανωμαλίες που παρουσιάζονταν τόσο στο ενεργό στάδιο του τοκετού, δηλαδή στη φάση της διαστολής του τραχήλου, όσο και στο στάδιο της υστεροτοκίας, που όχι σπάνια εμφάνιζε τραγικές επιπλοκές.
Οι έμπειρες παραδοσιακές μαμές πίστευαν γενικά ότι αν με υπομονή και αποφασιστικότητα εφάρμοζαν, ό,τι χρήσιμο είχε αποκομίσει από τη μαμική της τέχνη, ως απόσταγμα σοφίας και σύνεσης, τότε δεν θα είχαν υποληφθεί στη θεραπευτική αντιμετώπιση, σε οποιοδήποτε από τα χαρακτηριστικά που προσδιόριζε μια δυστοκία. Οι λαϊκές μαίες θεωρούσαν ότι σε πολλές περιπτώσεις ήταν σε θέση να προβλέψουν με αισιοδοξία, την καλή έκβαση του τοκετού, εφ’ όσον εφάρμοζαν τα διάφορα “ευτόκια” (ωκυτόκια) κυρίως στο πρώτο στάδιο με επιτυχία, για να φθάσει η επίτοκος μέχρι της πλήρους διαστολής. Αυτό τους έφερνε μεγάλη ανακούφιση, επειδή κατά κανόνα έδειχνε ότι ο τοκετός θα απέβαινε επιτυχής και αίσιος (Εικ. 19). Σε αρκετές όμως περιπτώσεις ακόμη και οι πλέον έμπειρες μαμές υποψιάζονταν ότι ο τοκετός δεν μπορούσε να περατωθεί φυσιολογικά και ορθά διαισθάνονταν ότι κατά την πορεία του θα ανέκυπταν δυσχέρειες δηλ. συνθήκες όχι ευνοϊκές που χαρακτήριζαν μια δυστοκία. Συνήθως αυτές προέκυπταν από ανωμαλίες της εξωθήσεως, ήτοι ωδίνες της μήτρας ή εξωθητικές συσπάσεις της επιτόκου. Επίσης από ανωμαλία του εξερχομένου κυήματος, λόγω μεγέθους, κακής θέσεως και ανωμάλου προβολής του. Αυτές ακόμη ήσαν αποτέλεσμα ανωμαλίας του γεννητικού σωλήνος, δηλαδή της πυέλου και των μαλακών μορίων όπως λ.χ. σε μία κεφαλοπυελική δυσαναλογία.
Η έλλειψη ως εκ τούτου προόδου του τοκετού δηλ. η αδυναμία περαιτέρω διαστολής του τραχήλου και η μη κάθοδος της κεφαλής, οδηγούσαν τις παραδοσιακές μαίες να συνειδητοποιήσουν ότι οι εμπειρικές της γνώσεις δεν θα ήσαν επαρκείς, ούτε η ικανότητά τους να εκτιμήσουν την εκάστοτε παρουσιαζόμενη κατάσταση. Για να αντιμετωπίσουν ικανοποιητικά την δύσκολη κατάσταση και να βοηθήσουν με αυτοθυσία και αλτρουϊσμό την “ετοιμόγενη κακογεννήτρα” οι εμπειρικές μαμές κατέφευγαν αναγκαστικά στα διάφορα λαϊκά ωκυτόκια μόνο και εφ’όσον διαπίστωναν ότι στο πρώτο στάδιο του τοκετού της διαστολής του τραχήλου υπήρχε καθ’ολοκληρίαν παρακώλυση της ομαλής εξέλιξης και πορείας του τοκετού, είτε από “δυναμική, δυσλειτουργία ή από δυσαναλογία του εμβρύου με τη πύελο και το γεννητικό σωλήνα της εξόδου. Όταν δηλαδή οι συσπάσεις της μήτρας και η πρόοδος της διαστολής του τραχήλου ήταν ανώμαλες με έλλειψη εμπέδωσης ή ικανοποιητικής διαστολής δηλ. όπως λέγαν οι παλιές μαμές “όταν η γυναίκα δεν άνοιγε” και ο “πόρος της ήταν σφιχτός”.
Τα λαϊκά Ευτόκια (Ωκυτόκια) ή “Καλογεννητήρια” δεν ήταν πανάκεια στην Παραδοσιακή Μαμική Τέχνη ούτε μπορούσαν ποτέ να συγκριθούν με την πορεία ενός φυσιολογικού τοκετού, που και αυτός δεν εξασφάλιζε πάντοτε την πλήρη ασφάλεια για την επίτοκο. Ούτε γενικώς τα “Ευτόκια” (ωκυτόκια) ήσαν όλα ευώδινα ώστε να συντελούν σε ένα ιδανικό τοκετό αφού κατά γενική ομολογία ο επιθυμητός τοκετός ήταν δύσκολος σε μια δυστοκία.
Απλώς τα διάφορα “Ευτόκια” ήσαν επικουρικά και έρχονταν σε αρωγή στην προσπάθεια των μαιών να αποφασίσουν ποιο από τον ένα ή τον άλλο βλαπτικό παράγοντα θα προτιμούσαν για να αντιμετωπίσουν με το λιγότερο επικίνδυνο και καταστροφικό αποτέλεσμα τον συγκεκριμένο τοκετό. Τα διλήμματα των μαιών, σε μια τέτοια δυστοκία, ήταν μεγάλα επειδή τα πλάσματα της δημιουργίας και της ζωής τα ανεκτίμητα δώρα του Θεού, η μητέρα και το παιδί, κινδύνευαν να χαθούν από τη “χαροκονταριά” του Χάρου και τα Δαιμόνια του Θανάτου.
Εικόνα 25. Η Μεγάλη Μαία, η Θεομήτωρ, η Παναγία, η Μεγαλόχαρη, η Ελεούσα που λάμπει με την αγιότητά της και με την κορυφαία ευσπλαχνία της έρχεται πρόθυμα αρωγός στα παρακάλια της κάθε ετοιμόγενης κακογεννήτρας ώστε να φανερωθεί αισίως το παιδί και να γεννηθεί καλά χωρίς διαμαρτίες της διαπλάσεως. Χάρτινη εικόνα της Φανερωμένης (εκ της συλλογής της Μ. Παπαστράτου)
Εικόνα 26. Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα της Μαιευτικής Παθολογίας από τους αρχαιοτάτους χρόνους ήταν η αυξημένη μητρική και βρεφική θνησιμότητα που έφθανε και ξεπερνούσε το 38-40% και οι άτυχες γυναίκες κατέληγαν στα Ανατομεία. Γκραβούρα του Adrian Spigels, 1626.
1. ΤΑ ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΕΡΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΑ “ΕΥΤΟΚΙΑ” (“ΩΚΥΤΟΚΙΑ”) ή “ΚΑΛΟΓΕΝΝΗΤΗΡΙΑ” ΩΣ ΕΠΙΒΙΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΤΗΣ ΕΥΤΟΚΙΑΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ
Πιστεύουμε ότι τα δρώμενα και οι εθιμικές συνήθειες καθώς και οι ευτόκιες μέθοδοι που είχαν δημιουργήσει προς ευόδωση του τοκετού οι Έλληνες από τα Μυκηναϊκά, τα Αρχαία, τα Βυζαντινά και τα Μεταβυζαντινά ιδίως της εποχής της Τουρκοκρατίας και της Φραγκοκρατίας έφθασαν ως επιβιώματα μέχρι σήμερα και διατηρήθησαν λειτουργικά σε κάθε περιοχή του Ελληνικού χώρου ως παραδοσιακή κληρονομιά ώστε να αποτελέσουν τη ζωντανή παράδοση του λαού μας κατά την ιστορική του διαδρομή αναφορικά με τον τοκετό. Έτσι τα εθιμικά δρώμενα και δημιουργήματα της Νεοελληνικής παράδοσης για τον τοκετό, συμπλέκονται και δομούνται με τις αρχαίες επιβιώσεις ώστε στις ημέρες μας (προ ολίγων δεκαετιών) να σηματοδοτούν τις παραδοσιακές αντιλήψεις για τη γέννηση. Η επίδραση των θεϊκών θεσμών και εθίμων για τον τοκετό, που εμπεδώθηκε κατά τη Μυκηναϊκή εποχή ευρήκε τη μίμησή της στα υπόλοιπα λαϊκά στρώματα και στα μέλη των θνητών, κατά την Αρχαία, τη Βυζαντινή και τη Μεταβυζαντινή εποχή του Νέου Ελληνισμού. Επίσης οι τελεστικές πράξεις γύρω από την εγκυμοσύνη, τον τοκετό και τη λοχεία καθώς και για τη φροντίδα του νεογέννητου εξακολουθούν και παραμένουν σχεδόν αναλλοίωτες αφού είχαν ως πρότυπο τον ήδη εδραιωμένο αιωνόβιο Ελληνικό Πολιτισμό των 40 εκατονταετηρίδων.
Eικόνα 27. Μία από τις σοβαρότερες επιπλοκές της επιτόκου ήταν οι δυστοκίες που είχαν κακή πρόγνωση στις περισσότερες περιπτώσεις. Γκραβούρα του 1773 από βιβλίο Ανατομίας. (Εκ του Weindler)
Eικόνα 28. Οι επιπλοκές του τοκετού οφειλόταν σε ποικίλους ασταθμητούς παράγοντες που προέρχοταν είτε από τη μητέρα ή από το έμβρυο. α, β) γκραβούρα του 1400 και του 1626 για την υψηλή θνησιμότητα μητέρας και εμβρύου από βιβλία Ανατομίας της εποχής. (Εκ του Weindler)
Εικόνα 29. Επιτύμβια στήλη του 4ου π.Χ. αιώνα μιάς νέας Ελληνίδας μητέρας με το βρέφος της που πέθανε πάνω στον τοκετό. (Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών)
Α. Τα “κτυπήματα της κακογεννήτρας” ή “μαστιγώσεις της τύψεως” ή “τύψεις της μετανοίας” ως “καλογεννητήρια” Ευτόκια (Ωκυτόκια)
Οι παλιές εμπειρικές μαμές συνήθιζαν να διηγούνται στις νιόπαντρες για να δημιουργήσουν, με σκοπιμότητα, ένα μαγικό γονιμικό περιβάλλον και σε περίπτωση μελλοντικής δυστοκίας έλεγαν τα εξής: Όταν ο Θεός έδιωξε από τον Παράδεισο τον Αδάμ και την Εύα και τους καταδίκασε να βασανίζονται στη ζωή είπε προς την Εύα: “Θέλω υπερπληθύνει τας λύπας σου και τους πόνους της κυοφορίας σου, με λύπας θέλεις γεννάς τέκνα”. Όταν μετά πάροδο εννέα μηνών από την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο έπιασαν και έζωσαν την Εύα οι ωδίνες του τοκετού, η Εύα φώναξε τον Αδάμ να τη βοηθήσει. Στη αρχή ο Αδάμ αρνήθηκε αλλά θυμήθηκε ότι την ώρα που έπλαθε ο Θεός στον Παράδεισο την Εύα από μια αριστερή πλευρά του Αδάμ, ο Αδάμ τότε με υπερηφάνεια είχε ομολογήσει ενώπιον του Θεού για τη σύντροφό του Εύα ότι “τούτο νυν οστούν εκ των οστών μου και σαρξ εκ της σαρκός μου” (Γεν. β 23). Γι’ αυτό και άλλαξε γνώμη και έτρεξε μεν να τη βοηθήσει αλλά αγανακτισμένος της είπε “Με παρέσυρες και έχασα τον Παράδεισο εξαιτίας σου και με απολύτρωσες από τη δόξα του Θεού”, η δε ωδίνουσα Εύα τότε του απάντησε: “Ήμαρτον εναντίον σου και πάσα αμαρτία δι’ εμού γέγονε εν τη κτίσει”. Τότε ο Θεός αφού είδε ότι η Εύα είχε μετανοήσει, παρ’ ότι την έδιωξε από τον Παράδεισο και την καταράστηκε να γεννά με δυνατούς πόνους που να κρατούν πολύ, “να τίκτει εν λύπαις”, κατά βάθος σαν Εύσπαχνος και Πάνσοφος που ήταν, με μια δεύτερη θεϊκή σκέψη του (γι’ αυτό κάθε δεύτερη σκέψη είναι σοφότερη της πρώτης) λυπήθηκε την Εύα. Τότε άκουσε ταραγμένο τον Αδάμ να φωνάζει και να κάνει επίκληση στα όρη και στα γύρω βουνά γιατί η γυναίκα του “δεν άνοιγε” λέγοντας: “ανοίχτε όρη και βουνά η γυναίκα μου γεννά” και είδε ότι ο Αδάμ με συντριβή καρδίας στράφηκε προς την Ανατολή και παρεκάλεσε τον Πλαστουργό να τη λυπηθεί. Λένε οι παλαιηκές ότι ο “Αδάμης” άκουσε τη φωνή του Δημιουργού όχι πλέον οργισμένη, αλλά λυπητερή να του λέγει: “Αδάμ, Αδάμ, Αδάμ κόψε τρία κλαδιά κρανιάς, μυρτιάς και λυγαριάς, να’ ναι χλωρά και δροσερά γεμάτα ανθούς, και χτύπα τη γυναίκα σου για να καλογεννήσει. Την ώρα που θα την μαστιγώνεις θα λες τρεις φορές “Εγώ σε φόρτωσα και εγώ θα σε ξεφορτώσω”. Γι’ αυτό τα κτυπήματα που δίνει ο άνδρας στην κακογεννήτρα σύζυγό του τα λένε “τύψεις της μετανοίας”.
Κατά τη λαϊκή μας παράδοση το πρώτο “καλογεννητήρι” (ωκυτόκιο) ήταν τα κτυπήματα στη ράχη και στη μέση της κακογεννήτρας γυναίκας από τον άνδρα της για ευτοκία. Όταν ο τοκετός κρατούσε πολλές ώρες και ήταν δύσκολος και οδυνηρός η επίτοκος ήθελε συνεχώς κοντά της τη μάνα της και τον άνδρα της, επειδή ένιωθε κάποιο αόρατο ενδόμυχο φόβο, αγωνία και ανασφάλεια για τη γέννα της. Όταν η επίτοκος δυστοκούσε, εξαιτίας ισχιακής προβολής και χωρίς διαστολή του τραχήλου της μήτρας, τότε οι συστολές της μήτρας γίνονταν πιο επώδυνες, πιο οδυνηρές και λιγότερο αποτελεσματικές. Στο στάδιο αυτό η γυναίκα είχε υπερένταση, φόβο και συνεχώς ιδρωκοπούσε μεταξύ των ωδίνων, άλλαζε το χρώμα του προσώπου της και έσφιγγε τα δόντια. Ο πόνος παίρνει διαστάσεις συναισθηματικές και εξαρτάται από το άγχος και την αγωνία, καθώς οι πόνοι της γέννας εξαρτώνται όχι μόνο από την ένταση της συστολής της μήτρας και του σταδίου του τοκετού, αλλά και από την ίδια την επίτοκο, την προσωπικότητά της, τον χαρακτήρα της, την διάθεσή της και από το περιβάλλον της.
Η μαμή στις περιπτώσεις αυτές καλούσε τον σύζυγο της δυστοκούσης για να τη “συμμερισθεί” στις δύσκολες στιγμές της, γιατί ο άνδρας της ήταν ο μόνος άνθρωπος με τον οποίο είχε δημιουργήσει μια ξεχωριστή σχέση. Μόλις ο άνδρας έβλεπε ότι η γυναίκα του ήταν κακογεννήτρα και κινδύνευε έχανε την ψυχραιμία του. Η μαμή γνώριζε ότι η παρουσία του πανικόβλητου συζύγου ίσως καθυστερούσε ακόμη περισσότερο τη διαδικασία του δύσκολου τοκετού, ήταν όμως αναγκαία. Η κυρά-μαμή για να εκτονώσει την υπεραγχώδη κατάσταση του άνδρα της δυστοκούσης τον πρόσταζε να ανοίξει το παράθυρο που έβλεπε προς την Ανατολή και να φωνάξει δυνατά τρεις φορές : “σχιστείτε όρη και βουνά η γυναίκα μου γεννά”. Επίσης έδινε στον άνδρα τρεις χλωρούς κλώνους κρανιάς, μυρτιάς ή λυγαριάς για να χτυπήσει τη γυναίκα του στη “μέση” δηλαδή στην οσφυϊκή μοίρα της σπονδυλικής στήλης τρεις φορές λέγοντας: “Εγώ σε φόρτωσα και σε βαρώ για να σε ξεφορτώσω και να μου κάνεις αρσενικό παιδί”!Γι’ αυτό την ετοιμόγεννη ο λαός την λέγει “φορτωμένη” και “βαρεμένη”.
Στην ορεινή Αρκαδία, την Αχαϊα, τη Ρούμελη και την ορεινή Θεσσαλία ο σύζυγος έβγαζε το τσαρούχι του και τη χτυπούσε, ενώ στη Θράκη ότι την χτυπούσε στο κάτω μέρος της σπονδυλικής στήλης με ένα ραβδί κρανιάς. Στην Κρήτη ότι έβγαλε το ζωνάρι το φουντωτό και με αυτό την κτυπούσε, ενώ στην Μάνη ξέζωνε τη δερμάτινη λουρίδα του, την έβρεχε με “ευκολονέρι της μαμής” και την χτυπούσε.
Τα μαστιγώματα της δυστοκούσης επιτόκου με κλάδους κρανιάς γίνονταν εθιμικά από το σύζυγο ακόμη και μέχρι το 1970 σε αρκετά μέρη του Ελλαδικού χώρου σαν επιβίωση πανάρχαια. Επίσης σε όλες τις περιπτώσεις δυστοκίας, για λόγους ευτοκίας και ασφάλειας, η μαμή σε πολλές περιοχές του Ελλαδικού χώρου, όπως την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία, τη Θράκη και τα νησιά υποχρέωνε το σύζυγο να συμμετέχει στις διαδικασίες του τοκετού. Η κυρά-μαμή και μετά τη γέννα που η λεχώνα ήταν “κακοπαθημένη” υποχρέωνε το σύζυγο να συμμερίζεται τους υστερόπονους της λεχώνας κάνοντας υποχρεωτικά το “συμμέρισμα” δηλαδή την αρρενολοχεία. Η πράξη αυτή είχε σκοπό ώστε ο άνδρας αφ’ ενός μεν να προστατέψει τη λεχώνα και το αρτιγέννητο και αφ’ ετέρου να ταυτισθεί, με συναισθηματική μεταβίβαση όλων των συμπτωμάτων της λοχείας, προσποιούμενος ότι συμπάσχει έχοντας όλα τα συμπτώματα της λοχείας λ.χ. υστερόπονους, ενώ πίνει “λοχοζούμι” και πλένει τα “λοχόσκουτα”. Επίσης της σφάζει έναν μαύρο κόκκορα και της δίνει να φάγει το βρασμένο στήθος που το λένε “του πουλιού το γάλα” για να κατεβάσει γάλα. Το στηθάμι του βρασμένου μαύρου κόκκορα θεωρείται η κατ’ εξοχήν δυναμωτική και συνάμα γαλακταγωγή τροφή για τη λεχώνα. Με τα κτυπήματα στη μέση οι γριές- Μπάμπες πίστευαν ότι η γέννα γινόταν ευκολότερη, γρηγορότερη και λιγότερο επώδυνη.
Eικόνα 30. Θαυματουργό ωκυτόκιο το Άγιασμα της Παναγίας της Εικοσιφοινίσσης στη Δράμα.
Η ιατρική ερμηνεία των κτυπημάτων της δυστοκούσης
H εθιμική αυτή ωκυτόκια λαϊκή πράξη ιατρικώς εξεταζόμενη έχει βάση από πλευράς Νευροφυσιολογίας. Όταν οι συστολές γίνονται αφόρητα επώδυνες και αισθητές όχι μόνο στο υπογάστριο αλλά και στη μέση, η δε διαστολή έχει σταματήσει, γίνεται “μείωση” ή κατάργηση των κατωτέρων θωρακικών, οσφυϊκών και ιερών αντανακλαστικών μέσω των αντιστοίχων νευροτομίων. Ο ισχυρός πόνος από τα μαστιγώματα της τύψεως που προκαλείται επάνω στο δέρμα της κατώτερης θωρακικής και οσφυοιεράς χώρας ανέστελε ή μείωνε τον εσωτερικό πόνο. Μετά από ένα έντονο τοπικό άλγος επακολουθούσε άμεση ανακούφιση από τον πόνο της μέσης και της κοιλίας, επειδή το ισχυρότερο ερέθισμα εξουδετερώνει το ασθενέστερο μέσω των νευροτομίων, σύμφωνα με τους κανόνες της Νευροφυσιολογίας.
Την πρόκληση των αντανακλαστικών ανακούφισης από την οσφυαλγία εξήγησε επιστημονικά για πρώτη φορά το 1983 ο Melzack και Well από τον Καναδά με την θεωρία της “ελεγχομένης διόδου” (gate control). Οι επιστήμονες αυτοί εφάρμοσαν διακεκομμένα ερεθίσματα στο δέρμα σε σημεία της οσφύος ώστε η διέγερση να οδεύσει από το 10ο θωρακικό ως το 4ο ιερό νευροτόμιο απαλύνοντας όχι μόνο την αίσθηση του πόνου και των συστολών της μήτρας αλλά και χαλαρώνοντας τον τράχηλο της μήτρας. Οι ερευνητές αυτοί απέδειξαν την ύπαρξη νευρικών ινών αγνώστων μέχρι το 1983 που τις ονόμασαν Α-β, Α-δ και C, οι οποίες συνάπτονται μέσω των νωτιαιοθαλαμικών οδών και του φλοιού του εγκεφάλου και διαφοροποιούν τους ισχυρούς πόνους σε διάφορα νευρικά επίπεδα, επιταχύνοντας έτσι τον τοκετό. Έτσι άγνωστοι, μέχρι πρόσφατα, μηχανισμοί ομοιοστασίας και αισθητικότητας που προσδιορίζουν την αίσθηση του πόνου και τη χαλάρωση του τραχήλου της μήτρας εξηγούν περίτρανα την αξία και την επιστημονική βάση των “κτυπημάτων της τύψεως”, δηλαδή το λαϊκό “ξεφόρτωμα” από τον σύζυγο της δυστοκούσης με τα “μαστιγώματα” και τα “κτυπήματα” της δυστοκούσης με κλάδους κρανιάς, μυρτιάς κ.λ.π., καθώς και ότι τα κτυπήματα της δυστοκίας περιέκλειαν μια σοφή ιατρική πράξη τότε που δεν υπήρχε η καισαρική τομή και η μητρική θνησιμότητα ήταν μεγάλη.
Η συνήθεια των κτυπημάτων επί δυστοκίας είναι πιθανώς επιβίωση από την Μυκηναϊκή εποχή όπου η μαστίγωση της δυστοκούσης αναγνωριζόταν ως αφετηρία θρησκευτικού δρώμενου προς ευτοκία. Οι “Δηλιακές μαστιγώσεις” όπου κατά την αρχαιότητα μαστίγωναν τον βωμό του Απόλλωνος εις ανάμνηση της δυστοκίας της Λητούς είχαν την ίδια αρχική σημασία, αλλά με το χρόνο υπέστησαν πολλές μεταβολές και προσέλαβαν, τροποποιημένες, άλλη έννοια. Την ίδια προέλευση είχαν και οι “Αλέες μαστιγώσεις” από την πόλη Αλέα της Αρκαδίας για τη θεραπεία της στειρώσεως. Επίσης, οι μαστιγώσεις του αγάλματος του Πανός με ανθισμένους ασφόδελους στις κνήμες είναι επιβίωση των κτυπημάτων της δυστοκίας.
Κτυπήματα των εγκύων προς ευτοκία συνηθίζονταν και προ της ώρας του τοκετού σε πολλά μέρη της Ελλάδος κατά την Κυριακή των Βαϊων μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας από τη μαμή για να γεννήσουν εύκολα ή σε έγκυες μεταξύ τους ή και από τον άνδρα τους. Επίσης οι παλιές μαμές συνήθιζαν και έδιναν ελαφρά κτυπήματα στις έγκυες μετά το σκίρτημα του παιδιού προς ευτοκία και μετά ταύτα κατά τακτά χρονικά διαστήματα. Τις κτυπούσαν όχι μόνο με κλαδιά κρανιάς, αλλά και με κλάδους ιτιάς, μυρσίνης, δάφνης (βαγιάς) ή με ανθισμένο στέλεχος ασφοδέλλου (σκίλλης). Συνήθιζαν στην Πελοπόννησο να κτυπούν κάθε έγκυο την παραμονή των Χριστουγέννων με κλαδιά μυρτιάς, την Πρωτοχρονιά και των Θεοφανείων με κλαδιά ιτιάς, την 1η Μαρτίου με ανθισμένο στέλεχος ασφοδέλλου (σκυλλοκρεμμύδας), των Βαϊων με ανθισμένα βαγιόκλαδα, την Πρωτομαγιά με λυγαριά, της Αναλήψεως, της Αγίας Μαρίνας και του Προφήτη Ηλία με κλαδιά ανθισμένης κρανιάς και στις 8 Σεπτεμβρίου, στο Γενέσιο της Θεοτόκου, με κλαδιά ελιάς. Κατά τις τύψεις (κτυπήματα) λέγαν ευχές, όπως: “Η ιτιά σε χτυπά, εγώ δεν σε κτυπώ για να’ ρθει η καλή ώρα να γεννήσεις με το καλό” (καλή ώρα=ο τοκετός) ή “ουά, ουβά, σουβρά, και καλή λευτεριά με μια γλυκιά φωνή, ένα πόνο και μ’ αρσενικό παιδί”.
Τα “κτυπήματα” και η μαστίγωση της άτεκνης γυναίκας συνηθιζόταν από τα παιδιά στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς για γονιμότητα. Το βράδυ της Πρωτοχρονιάς τρία ή πέντε παιδιά έλεγαν τα κάλαντα σε όλες τις νοικοκυρές και απαραιτήτως στις στείρες, τις “άβιες”, τις “μαρμάρες” του χωριού και χτυπούσαν την πόρτα της στείρας με βέργα κρανιάς λέγοντας: “άνοιξε θειά!”. Η στείρα άνοιγε διάπλατα την πόρτα για να “ανοίξει” και η κοιλιά της (μήτρα) γιατί είναι λαχταρισμένη να πιάσει παιδί. Τα παιδιά, οι καλαντάρηδες, της κτυπούν ελαφρά την κοιλιά με βέργα κρανιάς και της έλεγαν το παρακάτω τραγουδάκι (κάλαντα για την ακληρία): “ούβρα, σούβρα, κουκουλούνδρα να σου πέψει ο Θεός παιδί και να κάτσεις σαν την κότα να γεννήσεις το παιδί, παιδί, παιδί”(τρις). Η στείρα με πλατύ χαμόγελο προσδοκίας ευχαριστούσε τα παιδιά και τα φιλοδωρούσε γενναία με χρήματα και γλυκά.
“Θεογκαλιώνται τα βουνά (παρακαλούν το Θεό), μαλούτσι κι Αγιά Πελαγιά η Στάθαινα κοιλοπονά και να γεννήσει δεν μπορεί να κάμη σερνικό παιδί ναχει του Στάθη το κορμί της Στάθαινας τη θεωρή να μοιάσει στην μαννογενα να βγάνει χούφτα τα λεφτά” (χωριό Γαρδενίτσα Μέσα Μάνης-Βαγιακάκος).
Εικόνα 31. Αγίασμα της Παναγίας από Βυζαντινό ψηφιδωτό “φιάλη με στροβίλιο” από το οποίο το αγίασμα ρέει σε ανοιχτή δεξαμενή.
Εικόνα 32. Τοκετός στο νερό.
Κατά τον συνάδελφο κ. Ιωάννη Μουζάλα που έχει τη μεγαλύτερη εμπειρία για τον τοκετό στο νερό στην Ελλάδα “η γέννα στο νερό θεωρείται περισσότερο ως φυσιολογικό γεγονός αφού μέσα στο νερό απαιτούνται λιγότερες μαιευτικές παρεμβάσεις ή κακώσεις” (Εκ της μελέτης Ι. Μπουζάλα – γέννα στο νερό Πρακ. 3ου Πανελλ. Συνεδρίου Ψυχοπροφ, Κύπρος 2001)
Β. Οι “Κυλίστρες πέτρες” ή “Γλύστρες” ή “Ξουλιάστρες” ή “Γκαστρωμένες πέτρες” ή “Τσουλίστρες” ή “Κωλοσούρες” (αρχ. Αλινδήθρες ή κυλινδήθρες)
Η δοξασία των Ελλήνων για την “ευτοκία” ορισμένων επικλινών βράχων, οι οποίοι είχαν κάποια ολισθηρότητα και κατάλληλο ύψος, ήταν πανάρχαια ήδη από τα Μυκηναϊκά χρόνια. Η Ελληνική Μυθολογία αναφέρει τη γέννηση θεών και ηρώων από γιγαντιαία λιθάρια και βράχους που εθεωρούντο ότι είχαν γονιμοποιό δύναμη. Την ίδια ωκυτόκιο ιδιότητα είχαν και γιγαντιαίες δρυς. Ο Όμηρος υποδηλώνει στην Οδύσσεια (Οδυσ.Τ 163) με τη φράση “ου γαρ από δρυός έσσι παλαιφάτου ουδ’ από πέτρης”.
Για να είναι ένας βράχος καλογεννήτρης πρέπει να είναι υψηλός, λείος και επικλινής και να υπάρχει εκεί πλησίον πηγή ύδατος αγιασμένη, η εκκλησία της Παναγίας της Φανερωμένης ή της Ελεούσας ή εξωκλήσι του Αγίου Ελευθερίου. Το ύψος της Κυλίστρας έπρεπε να είναι τουλάχιστον τρεις φορές από το ανάστημα μιας γυναίκας δηλαδή 2-2,5 του μέτρου και το πλάτος όσο μιας “κοντοκάπουλης” γυναίκας δηλαδή περίπου 0,60 εκατοστά. Όταν μια Κυλίστρα είναι υψηλότερη και πλατύτερη θεωρείται περισσότερο αποτελεσματική για ευτοκία.
Στις Κυλίστρες πέτρες προσέφευγαν κυρίως οι πρωτοτόκες και οι υπερπολυτόκες, οι τελευταίες αν είχαν κάποιο πρόβλημα δυστοκίας σε προηγούμενη γέννα. Οι πρωτοτόκες πήγαιναν στις Κυλίστρες τα επτά τελευταία Σάββατα της κυήσεως, οι δε υπερπολυτόκες τον τελευταίο μήνα της εγκυμοσύνης. Επίσης, στις Κυλίστρες ή Γλύστρες κατέφευγαν και οι στείρες για να πιάσουν παιδί. Αυτές λαχταρισμένες για παιδί έκαναν χρήση της Τσουλίστρας όλο το χρόνο, γιατί πίστευαν στην γονιμοποιό δύναμή της. Τις ίδιες δοξασίες είχαν και οι αρχαίοι Έλληνες, οι Βυζαντινοί και οι Έλληνες επί Τουρκοκρατίας. Ένα χαρακτηριστικό δείγμα Κυλίστρας ήταν προ εκατονταετίας η Κυλίστρα του λόφου των Νυμφών στην Αθήνα, την οποία μνημονεύουν πολλοί περιηγητές και από τους συγγραφείς ο Καμπούρογλους, ο Πολίτης και ο Α. Γεωργιάδης Λευκίας. Ο τελευταίος ισχυρίζεται, αντικρούων τις γνώμες περί λίθου γονιμότητος, ότι η χρήση της γινόταν προς ευτοκία. Στην μελέτη του “Ανατροπή των δοξασάντων, γραψάντων κ.λ.π. Αθήναι 1843 σ.43 αναφέρει επί λέξει: “Αι νυν έγκυοι των Αθηνών γυναίκες εν τω προσπελάζειν τω τοκετώ, εις τον πλησίον του όρους Διός απίασι, και μετά τις προσεύξασθαι, επί τίνος λείας τε και κατωφερούς καθήμεναι πέτρας κατολισθαίνουσιν, ευτοκίας τυχείν εκ τούτον οιόμεναι”.
Σε πολλά μέρη και περιφέρειες του Ελλαδικού χώρου υπάρχουν παρόμοιες Κυλίστρες για ευτοκία.
Όταν η μαμή υποψιάζεται ότι μια έγκυος πιθανόν να παρουσιάσει δύσκολη γέννα συμβουλεύει την επίτοκο να πάνε σε μια Κυλίστρα ή Γλύστρα για να’ χει καλή γέννα. Η μαμή ζυμώνει μια αλμυροκουλούρα (κουλούρα με μεγάλο άνοιγμα ζυμωμένη με τρεις χούφτες αλάτι και τρεις χούφτες αλεύρι) και πηγαίνουν στην Τσουλίστρα για γλύστρα. Πρώτα πηγαίνουν στην πλησιέστερη εκκλησία και ανάβουν κερί και λέγουν λόγια ευχετικά για θεία βοήθεια. Μόλις βγουν από την εκκλησία, η έγκυος έσπαγε την αλμυροκουλούρα και την έτρωγε όλη χωρίς να πιει νερό. Νερό θα πιει μόλις κάνει τις “γλύστρες”. Στο διάστημα που μεσολαβούσε μέχρι να φθάσουν στην Κυλίστρα ή έγκυος είχε έντονη δίψα (είχε “λυσσάξει για νερό), αλλά αυτό της το απαγόρευε η κυρά-μαμή. Μόλις έφθαναν στην κυλίστρα η επίτοκος καθόταν στην κορυφή της “Καλογεννήτρας Γλύστρας” με τα πόδια ανοιχτά, έκανε τρεις φορές τον σταυρό της και κατολίσθαινε μέχρι τη βάση με ταχύτητα. Στην βάση του βράχου στεκόταν πάντα η μαμή για να τη συγκρατήσει. Μετά από τρεις Γλύστρες (κατολισθήσεις) η μαμή έπαιρνε μια χούφτα χώμα από την βάση της Κυλίστρας, έσπαγε και τρία αυγά και με ένα χονδρό μάλλινο κομμάτι υφάσματος έφτιαχνε ένα έμπλαστρο που το λένε “καλογεννητήρι” και το κόλλαγε στην μέση της επιτόκου, δηλαδή στην οσφυοιερά μοίρα της σπονδυλικής στήλης. Ακολούθως, το έζωνε με το ζωνάρι του ανδρός της επιτόκου.
Eικόνα 33. Η αναδυόμενη, από τη θάλασσα Κυθερεία, Αφροδίτη. Ανάγλυφο του 5ου π.Χ. αιώνα από τον θρόνον του Ludovisi (Εθνικό Μούσειο Ρώμης).
Εικόνα 34. Ένας από τους πιο περίφημους πίνακες στον κόσμο είναι η γέννηση της αναδυόμενης Αφροδίτης του Botticelli. Φιλοτεχνηθείς το 1487 βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Uffizi της Φλωρεντίας.
Η ιατρική ερμηνεία για τις Κυλίστρες πέτρες της ευτοκίας
Μέχρι σήμερα διάφοροι συγγραφείς ισχυρίζονται ότι η αποτελεσματικότητα της “Κυλίστρας πέτρας” οφείλετο στην συμπαθητική μαγεία, δηλαδή ότι με την κατολίσθηση θα κατολισθήσει και το έμβρυο από τη μήτρα, όπως ακριβώς και το σώμα της εγκύου κατολισθαίνει από την πέτρα.
Mε τα σημερινά όμως δεδομένα της Νευροφυσιολογίας η ωκυτόκιος δράση της Κυλίστρας πέτρας εξηγείται ικανοποιητικά ως εξής: Η βρώση της αλμυροκουλούρας επέφερε μερικό ύδρωπα (δηλαδή συλλογή υγρού) του λαβυρίνθου. Με την ταχεία κατολίσθηση ενεργοποιείτο το λαβυρινθικό αντανακλαστικό και μέσω του υποθαλάμου ο πρόσθιος λοβός της υπόφυσης, ενώ ταυτοχρόνως από το υποθαλαμικό ερέθισμα γινόταν παραγωγή β-Ενδορφινών, Στιμουλίνης, Ντοπαμίνης και πολυπεπτιδίων ευεξίας που χαλάρωναν τον τράχηλο της μήτρας. Επιπλέον, η τριβή στη ράχη και στην οσφυοιερά μοίρα ενεργοποιούσε τους νευρώνες της ελεγχομένης διόδου (gate control) που ανακάλυψαν το 1983 οι Melzack και Well ώστε να διεγερθούν τα νευροτόμια από το 10ο θωρακικό ως το 4ο ιερό, προκαλώντας χαλάρωση του τραχήλου της μήτρας και συσπώντας τον θόλο της εγκύμονος μήτρας, αφού με την τριβή στην μέση από την κατολίσθηση ενεργοποιούνταν οι υποδοχείς (νευρικές ίνες) Α-β, Α-δ και C, οι οποίες συνάπτονται μέσω των νωτιαιοθαλαμικών οδών και του φλοιού του εγκεφάλου και διαφοροποιούν σε νευρικά επίπεδα την ανενεργή λειτουργία του τραχήλου της μήτρας, βοηθώντας να επιτυγχάνεται μέσα σε λίγες ώρες ευτοκία με έναν γρήγορο και οξύ τοκετό. Έτσι εξηγούνται αρχαίες επιβιώσεις που αναφέρουν ότι από λίθους γεννήθηκαν παιδιά. Γι’ αυτό οι αρχαίοι Έλληνες συνεκδοχικώς πίστευαν ότι οι βράχοι εγκλείουν μέσα τους ζωή, αφού συντελούσαν στην έλευση μιας ζωής και έτσι ταύτιζαν τους λίθους αυτούς με τη γέννηση και τη ζωή. Υπάρχουν λαϊκές παραδόσεις που λένε, όχι λίγες φορές, ότι τα νεογέννητα “βγαίνουν” από βράχους, υπονοώντας τον οξύ τοκετό μετά από κατολίσθηση. “Αν ένα παιδί έλθει από το βράχο” έλεγε μια μαμή το αεροβάπτιζε με το όνομα Πέτρο. Επίσης σε οξύ τοκετό μπορούσε να χαθεί και ένα νεογνό από άπνοια δηλαδή να βγει “σκασμένο”, γι’ αυτό προσέδιδαν σε Κυλίστρες προσωνυμίες απαξιωτικές ως “Αγέλαστη πέτρα” ή “Μαυρολίθαρο” ή “Νεραϊδόβραχος” (όπου οι κακιές νεράϊδες παίρνουν τα παιδιά).
Γ. Το Τρυποπέρασμα της επιτόκου ως “ωκυτόκιο”
Ένα σύνηθες ωκυτόκιο ήταν το πέρασμα της επιτόκου από μια οπή. Το τρυποπέρασμα αυτό είναι τελείως διαφορετικό δρώμενο από εκείνο το τρυποπέρασμα που συνηθίζουν για τη θεραπεία καχεκτικών ή άρρωστων βρεφών και νηπίων. Στον ωκυτόκιο αυτό τρόπο προσφεύγουν συνήθως επίτοκοι για τις οποίες η μαμή υποψιάζεται ότι θα είναι “κακογεννήτρες”. Αυτές ήταν περισσότερο οι υπερπολυτόκες και λιγότερο οι πρωτοτόκες.
Η μαμή βοηθάει την επίτοκο να περάσει μπουσουλώντας με τα τέσσερα για να γίνει καλογεννήτρα από 1) από τρύπα μεγάλου λίθου 2) από πόρο (είσοδο) μικρού σπηλαίου (ριζοσπηλάκι) 3) από τρύπα κορμού δένδρου (κουφάλα) 4) από σήραγγα 5) από στεφάνι με κλαδιά ιτιάς. Η δίοδος μέσα από τρύπα για ευτοκία είχε το νόημα της προστασίας της εγκύου από την υψηλή μητρική θνησιμότητα την εποχή της Τουρκοκρατίας από ανώμαλες προβολές του εμβρύου. Το ότι στην πλειονότητα των περιπτώσεων καταφεύγουν στο Τρυποπέρασμα προληπτικά οι υπερπολυτόκες αγρότισσες δίνει και το στίγμα του ως αξιόλογου ωκυτοκίου, παρά ως δεισιδαιμονικής πράξης. Το ριζοσπηλάκι έπρεπε να βρίσκεται πλησίον σε πηγή ή ποτάμι ή λίμνη που να φύονται Ιτιές, επειδή η Ιτιά θεωρείται ως ευλογημένο δένδρο. Η μαμή είχε επιλέξει τα ριζοσπηλάκια που ήταν πλησίον σε κατοικημένες περιοχές, όπως είναι οι ακρώρειες ενός χωριού.
Η επίτοκος προς αποφυγή δυστοκίας έμπαινε δοκιμαστικά για εξάσκηση από την είσοδο στο σπηλιαδάκι γονατιστή μπουσουλώντας, ώστε να έχει εξοικειωθεί αν τυχόν την πιάσουν οι πόνοι της γέννας και βρεθεί μόνη της, και έβγαινε πάλι από το ίδιο άνοιγμα. Η μαμή την καθοδηγούσε να μένει πάντα γονατιστή και παρά τους πόνους της να προσεύχεται γονατιστή στο Θεό, στην Παναγία και στον Άγιο Ελευθέριο για να έχει καλή λευτεριά. Την δίδασκε ότι πρέπει όλο το διάστημα της εξωθήσεως να παιδοκομίσει γονατιστή για να πάρει ζωή από το χώμα της μάνας Γης. Η βρώση φύλλων Ιτιάς ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για το τρυποπέρασμα.
Την γονατιστή θέση στον τοκετό προτιμούν οι περισσότερες Ελληνίδες αγρότισσες όταν τους έρθουν οι ωδίνες του τοκετού στο χωράφι. Αν ευρίσκοντο κοντά σε Ιτιά προτιμότερο να μείνουν κάτω από την Ιτιά. Σε ισχιακή ή ανώμαλη προβολή που παρατηρείται συχνά στις υπερπολυτόκες, και ειδικά στο δεύτερο στάδιο της εξωθήσεως που οι ωδίνες είναι αφόρητες, η γυναίκα αναγκάζεται να χρησιμοποιήσει όλες τις δυνάμεις που διαθέτει για να φέρει το παιδί στον Κόσμο μόνη της. Στο στάδιο αυτό πέφτει γονατιστή σε στάση προσευχής.
Εικόνα 35. Εμπροσθότυπος από αργυρό δίδραχμο κοινού Ηπειρωτών 234-168 π.Χ. με συζευγμένες κεφαλές του Διός και της Διώνης.
Εικόνα 36. Κεφαλή του Διός από νόμισμα της Ηλείας 360 π.Χ.
Εικόνα 37. Οπισθότυπος από αργυρό τετράδραχμο Πύρρου-Ηπείρου του 297-272 π.Χ. με ένθρονη Διώνη, σύζυγο του Διός Δωδωναίου.
Η ιατρική ερμηνεία του Τρυποπεράσματος της ευτοκίας
Γνωρίζουμε από την επιστήμη της Φαρμακογνωσίας ότι ο φλοιός της Ιτιάς είναι πλούσιος σε ιτεϊνη και σαλικίνη από τα οποία προήχθη το σαλικυλικό οξύ (ασπιρίνη). Ο φλοιός και τα φύλλα περιέχουν γλυκοσίδια, την σαλικίνη (σαλικοσίδιο), την σαλικόρτη καθώς και ταννίνη. Ο φλοιός προ ολίγων δεκαετιών ήταν παυσίπονος για τους μητρόπονους (cort salicis). Επίσης, η γονατιστή θέση στην δυστοκία από ανώμαλη προβολή (ισχιακή κ.λ.π.) παίζει σπουδαίο ρόλο και είναι η πιο συνηθισμένη βασική στάση της Ελληνίδας αγρότισσας στον παρατεταμένο τοκετό. Η θέση αυτή διευκολύνει το παιδί μέσα στη λεκάνη να γυρίσει το κεφάλι του προς το έμπροσθεν μέρος της μήτρας. Από μηχανικής απόψεως ή γονατιστή στάση από ένστικτο προτιμάται σήμερα από πολλές αγρότισσες γιατί η στάση αυτή περιορίζει την μυϊκή προσπάθεια και διευκολύνει τη χάλαση των μυών του περινέου με τα πόδια ελαφρώς ανοιγμένα. Αν μια αγρότισσα βρεθεί στην ανάγκη να γεννήσει στην ύπαιθρο και δεν προφθάσει να καταφύγει σε ριζοσπηλάκι μιμείται το πέρασμα από τρύπα, που είχε εξασκηθεί περνώντας εθιμικά γονατιστή από τρύπα λίθου ή μπαίνοντας και βγαίνοντας σε ένα ριζοσπηλάκι. Αν το παιδί γεννηθεί κάτω από Ιτιά στο χωράφι το λένε “δροσογεννημένο”, αν μέσα σε ριζοσπηλάκι “Σπήλιο” και το βαφτίζουν αργότερα σε σπηλαιώδη ή υπόσκαφη εκκλησία. Στην Πελοπόννησο συνηθίζουν το παιδί που γεννήθηκε με ισχιακή προβολή να το βαφτίζουν στην Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου και το ονοματίζουν Σπήλιο. Στην γονατιστή στάση γέννησε και η Ζαμπέτα, η μάνα του ήρωα Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, κάτω από μια βελανιδιά είς τό Ραμοβούνι τής Μεσσηνίας.
Δ. Το Άλας ως “Ιερό Ωκυτόκιο”, το “Αλμυροβρωμάτισμα” της κακογεννήτρας (δυστοκούσης) ή το “Θύμωμα της μήθρας με τα τρία αλάτια” για την αντιμετώπιση της δυστοκίας από το οίδημα του τραχήλου
Το άλας θεωρείται ανέκαθεν από τις μαμές ως άφθαστο ωκυτόκιο γι’ αυτό σε πολλές περιοχές της Ελλάδος η παραδοσιακή μαμή τις ημέρες που άρχιζαν τα “ψιλοπόνια” σε πρωτάρες αναμείγνυε την τροφή της επιτόκου με πολύ αλάτι και την “αλμυροτάϊζε” για να γεννήσει εύκολα. Αυξάνει την αρτηριακή πίεση και τον τόνο του θόλου της εγκυμόνου μήτρας. Στην Πελοπόννησο το αλάτι θεωρείται ως ιερό ωκυτόκιο που όχι μόνο έχει καθαρτική και ιαματική δύναμη αλλά κυρίως βοηθάει στην ευτοκία γιατί διαλύει τις μαγγανίες που οι “κακοί” έχουν προκαλέσει για να εμποδίσουν την ομαλή εξέλιξη του τοκετού. Γι’ αυτό γίνεται χρήση του άλατος σε πολυπληθείς δεισιδαιμονικές συνήθειες που αποσκοπούν στην ευτοκία της επιτόκου. Στην Λακωνία, όταν σε μια πρωτάρα προμηνύεται δυσχέρεια στην γέννα ή όταν η εγκυμοσύνη παρατείνεται πέραν των 40 εβδομάδων, επειδή η μαμή φοβάται από μαγγανιές το αμπόδεμα της υστέρας δηλαδή την αδράνεια της μήτρας, προστάζει την πεθερά να βάλει μέσα στο παπούτσι της νερό στο οποίο έχει διαλύσει αλάτι και το προσφέρει στη νύφη σαν εξιλαστήριο να διαλυθούν τυχόν κακογλωσσιές ή μαγγανίες που κρατούν δεμένη την “μήθρα” (μήτρα) της νύφης. Η πίστη ότι το αλάτι ήταν σπουδαίο ωκυτόκιο σε κάθε μορφή δυστοκίας ήταν γενική.
Η χρήση του άλατος ως ωκυτοκίου ήταν πολύ αποτελεσματική, σχεδόν θαυματουργική στην δυστοκία από οίδημα του τραχήλου της μήτρας. Ο τοκετός στο οίδημα του τραχήλου δεν προχωρούσε επειδή είχε εμποδιστεί η διαστολή του τραχήλου. Η κατάσταση αυτή ήταν η χειρότερη επιπλοκή στο πιο κρίσιμο σημείο του τοκετού. Η μαμή δεν γνώριζε εκείνα τα χρόνια τι εστί “οίδημα του τραχήλου”, αλλά πίστευε ότι είχε εισχωρήσει στην μήτρα της γυναίκας ο πειρασμός η “κακή πείραξη” (πνεύμα), όπως έλεγαν από την είσοδο του αιδοίου της και είχε δέσει τη μήτρα δηλαδή δεν άφηνε να ανοίξει το στόμιο της μήτρας.
Στο οίδημα του τραχήλου η κατάσταση για την επίτοκο ήταν όχι απλώς σοβαρή αλλά “χαώδης” αληθινή κόλαση γιατί οι συστολές έρχονταν πλήρως αποσυντονισμένες και αλλεπάλληλες η μία μετά την άλλη. Οι ωδίνες ενώ ήταν τρομερές ήταν κυριολεκτικώς άσκοπες. Η επίτοκος δεν μπορούσε να αναπαυθεί ή να ησυχάσει ούτε στιγμή. Από την μεγάλη εξάντλησή της υπήρχε ο φόβος μήπως εγκαταλείψει την προσπάθεια με επακόλουθο την αδράνεια της μήτρας από την εξάντληση. Η κατάσταση της γυναίκας ήταν αξιοθρήνητη τόσο που προκαλούσε τον οίκτο και την “λύπηση” ακόμη και της σκληρής πεθεράς της!! Στην προκειμένη περίπτωση δεν υπήρχε άλλη διέξοδος παρά μόνο η δραστική ενέργεια της μαμής. Η Μαμογιάτρισσα τότε της έριχνε τα “τρία αλάτια” για να “θυμώσει” τη μήτρα, όπως έλεγε, και να διώξει τον πειρασμό. Το πρώτο αλάτι έριχνε η πεθερά με εντολή της μαμής ως εξής: Μέσα σε ένα παλιό βρώμικο παπούτσι της η πεθερά έριχνε τρεις χουλιαργιές αλάτι και τρεις χούφτες νερό και υποχρέωνε τη δύστυχη επίτοκο να το πιει. Μετά από λίγο χρονικό διάστημα η μάνα της επίσης της έδινε να φάει φαγητό με πολύ αλάτι (λύσσα) και τέλος η μαμή της έκανε το “σερβιτσάλι” δηλαδή κλύσμα στον κόλπο με χλιαρό αλατόνερο. Αυτό λεγόταν το “θύμωμα της μήθρας”.
Ιατρική ερμηνεία
Στην προκειμένη περίπτωση το άλας στα χέρια μιας έμπειρης μαμής είχε θαυμαστές ωκυτόκιες και θεραπευτικές δράσεις στις δυστοκίες. Το χλιαρό αλατούχο κλύσμα στον κόλπο της δυστοκούσης συντελούσε ώστε να κενωθεί από τα ούρα της αγωνίας η ουροδόχος κύστη της επιτόκου. Με το άδειασμα της ουροδόχου κύστης και την ωσμωτική ιδιότητα του αλατόνερου-κλύσματος το ιατρικό θαύμα είχε γίνει δηλαδή άρχιζε η διαστολή του τραχήλου και η ομαλή πλέον πορεία του τοκετού.
Η πόση επίσης του αλατόνερου από το βρώμικο παπούτσι της πεθεράς επέφερε λόγω της ισχυρής τάσης για έμετο την αύξηση της ενδοκοιλιακής πιέσεως, ενώ παράλληλα αύξανε την αρτηριακή πίεση της εξαντλημένης γυναίκας. Έτσι επανέρχονταν οι οργανωμένες συστολές της μήτρας. Η συγκράτηση τέλος του περινέου με ύφασμα εμβαπτισμένο σε αλατούχο νερό βοηθούσε στην χαλάρωση του περινέου κατά την εξώθηση μειώνοντας τις φοβερές τελικές ωδίνες και προστατεύοντας το περίνεο να μη ραγίσει (σχισθεί).
Ε. “Το Χέρι της Παναγίας” ή “Παναγιόχορτο” ή “Βοτάνι της Κυράς” ή “Θεομητορικό βότανο” και τα ωκυτόκια μαγικά βότανα (φαρμακευτικά)
Οι Ελληνίδες από τους αρχαιοτάτους χρόνους έκαναν χρήση ορισμένων βοτάνων προς ευτοκία δηλαδή πίστευαν ότι αυτά επενεργούσαν ως έχοντα ωκυτόκιο δύναμη. Στις πινακίδες της Γραμμικής Β αναφέρονται αριθμός βοτάνων για ευτοκία. Το σπουδαιότερο από αυτά ήταν το Τεύκριον το Πόλιον το λεγόμενο από τις παραδοσιακές μαμές “Χέρι της Παναγίας” ή “Βοτάνι της Κυράς”. Δοθέντος ότι στην παράδοση έχει επιζήσει ως Κυρά εκτός από τη Θεοτόκο και η Θεά Ήρα ως ιάτραινα του τοκετού και προστάτις των εγκύων, επιτόκων και λεχωϊδων, ίσως η παραπάνω ονομασία να αποτελεί επιβίωση αρχαία ως ηχομιμιτική παρετυμολογία και παρήχηση από το Ήρα-Χέρα-Χέρι. Πίστευαν ότι το “Χέρι της Παναγίας” έδειχνε πότε θα γινόταν ο τοκετός μιας πρωτοτόκου.
Όταν σε μια πρωτότοκο άρχιζαν οι προκαταρτικές ωδίνες δηλαδή τα πρώτα “ψιλοπόνια”, όπως έλεγαν, η μαμή έπαιρνε ένα ξηρό φύλλο από το Τεύκτριο το Πόλιον, το “Παναγιόχορτο”. Αυτό είχε σχήμα συρρικνωμένου χεριού με πέντε νευρώσεις, το τοποθετούσε μέσα σε ένα ποτήρι με δροσερό νερό. Όταν το άνοιγμα του φύλλου ολοκληρωνόταν τότε θα γεννούσε η πρωτοτόκος. Αν όμως η επίτοκος ήταν πολυτόκος τότε η κυρά-μαμή έβαζε στο ποτήρι με το νερό αντί για φύλλο ένα αποξηραμένο άνθος από το Τεύκτριο το Πόλιον. Όταν το λουλούδι άνοιγε τότε θα γεννούσε και μια δευτερότοκη ή πολυτόκος γυναίκα.
Ιατρική ερμηνεία
Το “Χέρι της Παναγίας” ιατρικώς εξεταζόμενο ήταν:
α) ένα “βιολογικό χρονόμετρο”. Το αποξηραμένο φύλλο του, που είχε σχήμα κλειστής παλάμης χεριού μέσα στο νερό λόγω της υγροσκοπικής του ικανότητας άνοιγε και έδινε την εντύπωση χεριού με πέντε νευρώνες. Το άνοιγμα γινόταν σε χρονικό διάστημα 20-25 ωρών, όσο συνήθως ήταν, κατά μέσο όρο, ο χρόνος διαστολής του τραχήλου της μήτρας μιας πρωτοτόκου. Αν όμως η επίτοκος ήταν πολυτόκος τότε η κυρά μαμή έβαζε στο ποτήρι με το νερό ένα αποξηραμένο άνθος από το Τεύκτριον Πόλιον. Αυτό άνοιγε σε διάστημα 6-14 ωρών και συνέπιπτε χρονικώς με τον τοκετό μιας πολυτόκου.
β) είχε επιπλέον μια σπουδαία ιατροφιλοσοφική ερμηνεία. Σηματοδοτούσε για την μαμή που εμαίευε μια “πρωτάρα” ότι τίποτε στην Μαμική Τέχνη δεν πρέπει να αντιστέκεται στην αξία της υπομονής, της ηρεμίας και της πραότητας, στις αρετές αυτές που εθεωρούντο από την παραδοσιακή μαμή ως “ωκυτόκια”, καθώς η ευτοκία δεν σημαίνει πάντοτε έναν γρήγορο τοκετό. Έτσι, ως ωκυτόκιο, υπό την ευρεία του έννοια, πρέπει να θεωρείται και εκείνο που βοηθάει τη γυναίκα να έχει ευτοκία δηλαδή λιγότερους πόνους με αίσιο πέρας του τοκετού, σε προκαθορισμένο από τη Φύση χρόνο, με υγεία αμφοτέρων μητέρας και παιδιού.
γ) έδειχνε επίσης στην πρωτοτόκο πότε θα γινόταν η επιβράβευσή της από την Παναγία! Για μια πρωτοτόκο ο τοκετός φαινόταν ότι ήταν ένα γεγονός δραματικό, έντονο και σφοδρό που περιέκλειε φόβους και αγωνίες γιατί χώριζε δυο πλάσματα τη μάνα και το παιδί. Με τον τοκετό το παιδί κέρδιζε την ελευθερία του και η μικρομάνα που μέχρι τότε, με τη Χάρη της Παναγίας, το προφύλαγε, το έθρεφε με το αίμα της, το προστάτευε, το λάτρευε τώρα παρά το χωρισμό καλείται να το φροντίζει και να το θρέψει πάλι αλλά με το γάλα της. Επίσης, τα βότανα για ευτοκία ήταν πολλά, γνωστά από των αρχαιοτάτων χρόνων. Ας μην ξεχνάμε ότι αυτά θεοποίησαν τον Ασκληπιό.
ΣΤ. To Ύδωρ ως μέσο ευτοκίας. Τα “Ευκολονέρια” ή “Αγιονέρια” ή “Αγιάσματα” ή “Ωκυτόκια Ύδατα” ή “Πηγές Ευώδινες” ή “Βρύσες Καλόπουλες”.
Το ύδωρ, το δροσερό νερό, το υπέρτατο αυτό αγαθό, που τόσο γενναιόδωρα ο Δημιουργός χάρισε στον Κόσμο, για να υπάρξει ως πηγή και ως σύμβολο της ζωής, έγινε από τα πανάρχαια χρόνια για τους Έλληνες αντικείμενο λατρείας ως μια ευλογημένη αστείρευτη πηγή δυνάμεως, καθαρμού, θεραπείας και αιώνιας διαφύλαξης της ζωής που μας συντροφεύει από την αυγή του βίου μας ως εμβρύου μέχρι το πρώτο λουτρό μας στα “κολυμπίδια” ως νεογέννητου και σε όλη την μετέπειτα βιολογική πορεία μας μέχρι την χαρά του ξεδιψάσματος του κουρασμένου ετοιμοθάνατου γέρου. Το θείο αυτό δώρο, η ευλογία του Θεού, πλην αυτών, είναι και ιερό ωκυτόκιο, γιατί ως το βασικότερο και πλέον πολύτιμο στοιχείο της φύσεως, αποτελεί την κύρια προϋπόθεση για την ύπαρξη και τη σωτηρία της ζωής. Το νερό και η ιδέα του νερού είναι και θεωρείται ως πρωταρχικό στοιχείο της γονιμότητας, της ζωοποιού, της δημιουργικής, της αναπλαστικής και της καθαρτήριας δυνάμεως της φύσης και δικαίως εμπλέκεται ως ευγονικό, ως καθαρτήριο, γονιμοποιό, ζωοποιό, εξαγνιστικό στοιχείο που αποσκοπεί στην αφύπνιση της ζωής.
Το υγρό στοιχείο των θαλασσών, των λιμνών, των πηγών και των ποταμών ήταν δεμένο με τη ζωή των Ελλήνων από τα αρχαία χρόνια, έχει δε χιλιοτραγουδιστεί και αποτυπωθεί στους θρύλους και στις παροιμίες του λαού μας. Πιστεύουμε ότι το ενάμνιον υγρό είναι το “αθάνατο νερό” των θρύλων, ως σύμβολο ζωής, γι’ αυτό έλεγαν οι Βυζαντινοί όταν “σπάνε τα νερά” της επιτόκου στη γέννα: “εκ της κοιλίας ρέει ύδωρ ζων”.
Ο Ελλαδικός χώρος έχει το προνόμιο να έχει προικισθεί από τη φύση με πλούτο πηγών, με ύδατα θειούχα, αλκαλικά, υδροθειούχα, σιδηρούχα, ραδιενεργά, χλωριονατριούχα, με αληπηγές και οξυπηγές και παντός είδους μεταλλικά ύδατα. Σε κάθε περιοχή της πατρίδος μας αναβλύζουν παρόμοιες πηγές στις οποίες οι παραδοσιακές μαμές είχαν αναγνωρίσει ως ωκυτόκιες και γαλακταγωγές, πριν ακόμη οι Χημικοί ή οι Γιατροί τις αναγνωρίσουν ως ιαματικές και δεν είχαν πλανηθεί. Είναι αξιοθαύμαστη η εμπειρική αναγνώριση της ευτοκικότητας ορισμένων πηγών να συμπίπτει με τις σύγχρονες διαπιστώσεις της επιστήμης.
Οι μαμογιάτρισσες γνώριζαν για την ωκυτόκια δύναμη των υδάτων αυτών από την οσμή, την γεύση, τα εκλυόμενα αέρια, το χρώμα του ύδατος, το ίζημα και έτσι κατέληξαν να αναγνωρίσουν την ευτοκικότητα των υδάτων αυτών. Ο λαός με την διαίσθηση του επεξέτεινε την δύναμη των υδάτων των πηγών αυτών εκτός από ωκυτοκίων και ως γονιμοποιών, θεραπευτικών και καθαρτικών για διάφορες μαιευτικές επιπλοκές και ποικίλα γυναικολογικά νοσήματα, όπως τα μητρικά (μητρίτιδες, παραμητρίτιδες, σαλπιγγίτιδες, κολπίτιδες κ.λ.π.). Η πίστη στην ωκυτόκιο δύναμη των υδάτων εξακολουθεί και υπάρχει από τους αρχαίους χρόνους αδιαλείπτως. Στον χώρο όπου ανέβλυζε μια τέτοια πηγή οι αρχαίοι είχαν κτίσει ναό αφιερωμένο σε κάποιον προστάτη Θεό. Αργότερα, με την επικράτηση του Χριστιανισμού στα ερείπια του αρχαίου ναού χτίστηκε άλλος αφιερωμένος σε κάποιον άγιο. Έτσι, το ίαμα έγινε Αγίασμα ή “Αγιονέρι”. (Εικ. 30,31)
Από τις πηγές με ωκυτόκιο δύναμη οι περισσότερες, περίπου χίλιες, αφορούν Αγιονέρια ή Αγιάσματα τα οποία θεωρούνται ως άφθαστα ωκυτόκια. Ωκυτόκιο επίσης ευεργετική επίδραση έχουν και τα λεγόμενα “Βυζιά της Παναγίας” δηλαδή οι μαστοειδείς σταλακτίτες που υπάρχουν σε σπηλαιώδεις και υπόσκαφες εκκλησίες και στάζουν αγίασμα, όπως της Παναγίας της Γαλατιανής, της Φανερωμένης, της Γοργοεπηκόου, της Ελεούσας, της Πορτιανής κ.λ.π. Αυτές είναι κτισμένες όπου ήταν κατά την αρχαιότητα τα άντρα των Νυμφών.
Ακόμα, ωκυτόκια επίδραση σε δυστοκούσες έχουν και τα διάφορα “Πετρονέρια” (αναβλύζουν από σχισμές βράχων), τα “Εξωνέρια” σε υψώματα και ξέφωτα, τα “Γλυκονέρια” στους πρόποδες ιερών βουνών, τα “Βρωμονέρια” (θειούχες ιαματικές πηγές), τα “Ανεμονέρια” σε χαράδρες και λαγγάδια ανήλια κ.λ.π. Σε πολλά “Αγιονέρια” οι τοπικοί επίσκοποι δεν επιτρέπουν τη χημική ανάλυση από το φόβο μήπως τα νερά χάσουν τη χάρη του Θεού
!!!
Από τα “υδρολογικά” ή υδάτινα ωκυτόκια της πατρίδας μας αναφέρουμε μερικά από το αρχείο του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής, όπως: Η Καλοπούλα της μονής Καισαριανής, γνωστή από την αρχαιότητα (Κυλλού πηγή) ως πηγή γονιμότητας και ευτοκίας της Θεάς Αφροδίτης (ολιγομεταλλική), Η χλωριονατριούχος της Αγίας Βαρβάρας Δαφνίου φρεάτιος πηγή στο κτήμα του Ν. Πατιστή, Η πηγή Αμφιαρείου Ωρωπού γνωστή από τα αρχαία χρόνια, Της Ζωοδόχου Πηγής Πόρου που περιέχει σόδα, Η πηγή Ναρκίσσου στον Ελικώνα, σιδηροπηγή φημισμένη για γονιμότητα και ευτοκία, γνωστή από την αρχαιότητα. Εδώ ο Νάρκισσος καθρεφτιζόταν και αγάπησε τη σκιά του, Η πηγή του Αγίου Λουκά Στειρίου Λειβαδιάς, Η Δρακοσπηλιά στα “Θερμοπύλια”. Ο Παυσανίας την αναφέρει ως πηγή ευτοκίας και γονιμότητας και θεραπείας γυναικολογικών και μαιευτικών παθήσεων “ιάται χύτρους γυναικείους”.
Άλλες πηγές: το Αγιονέρι Λάριμνας, Αγίων Αναργύρων Τραγάνας, Αγιονέρι Λειβανατών, Τροφού, Άγιος Βάρβαρος, Πηγή “Μπάμπες” Δομνίτσης, Αγίου Βλασίου Αιτωλίας, Ασπρόβρυση Προυσσού, Αγίου Χαραλάμπους Θέρμα Αιτωλίας, Βελεστίνου Μαλούκα (Φερρών), Αγίου Ιωάννη Μουρελιού, Σμοκόβου Τρικάλων, Πηγή Καλογιάννη Δαφνοσπηλιάς, Αγιονέρι Κενισκού, Γκαλίνα Πυρσόγιαννης, Αγίας Κυριακής Πέτρας Ηπείρου, Αγίασμα Αγίας Παρασκευής Χαλκιδικής, Αγιονέρι στο Παλιομονάστηρο Πιερίας, Αγίου Θεοδώρου στα Ρυάκια Πιερίας, Αγίου Αντωνίου Κιλκίς, Αγίασμα Αγίων Αποστόλων Χαλκιδικής, Αγιονέρι Νέας Απολλωνίας Χαλκιδικής, Αγιονέρι Αγίας Παρασκευής Κρυονερίου Χαλκιδικής, Αγίασμα Σιδηροκάστρου Σερρών, Αριδέας Πέλλας, Αγίασμα Παναγίας Κοζάνης, Εξωνέρι Ανθούσας Κοζάνης, Αγιονέρι Πλακίδας Κοζάνης, Αγίας Σωτήρος Ασπρούλας Κοζάνης, Αγίασμα Περαίας Εορδαίας, Καλή Βρύση Φλωρίνης, Ιεροπηγή Φλωρίνης, Θέρμια Λαγκαδά, Πηγή της Παναγίας Ελευθερών Καβάλας, Πηγή στα Λουτρά Σαμοθράκης, Πειρήνη (αρχαία) Λουτρακίου Κορινθίας, Αγίων Αναργύρων Ερμιόνης, Ζωοδόχου Πηγής Αρίας Ναυπλίου (Αρχαία Κάναθος της θεάς Ήρας), Επιδαύρου (αρχαία) στο Λυγουριό, Αγίας Άννης (αρχαίου Ασκληπιείου) Λουτροπηγή Προσύμνας, Ηραία Αρκαδίας, Αλύσσος Καλαβρύτων, Ηρακλειάς Ηλείας, Σπηλαίου Ανυγρίδων Νυμφών (αρχαίο), Ηλιονέρι Σκυλουτιάς, Μεταμόρφωση Σωτήρος Μεσσηνίας, Αγίου Στάθη Μονεμβασιάς, Αγιολαγκάδα Σκούταρι Λακωνίας, Αγίων Αναργύρων Αιδηψού, Αμαρύνθου Ευβοίας, Αγίου Νικήτα Κεφαλληνίας, Αγίου Λιούσα (Μονοσπηλαίων Κεφαλληνίας), Αγία Ιερουσαλήμ Τουλιάτων, Πηγή Βασίλισσας Σάμης Κεφαλληνίας, Προφήτη Ηλία Ζακύνθου, Αποικιών Άνδρου, Αγίων Αναργύρων Κύθνου, Αγίων Αναργύρων Πάρου, Αγίων Αναργύρων Ναούσης Νάξου, Αγίας Ελένης Χίου, Αγίας Μαρκέλλας Χίου, Αγίας Μελανής Λέσβου, Αγίασμα Παναγίας Κρυφτής Πλωμάρι Λέσβου, Αγιάσματα Λήμνου, Αγίου Πολυκάρπου Σάμου, Αγιόνερο Επισκοπής Χανίων, Αγίας Μαρίνας Μιαμούς Ηρακλείου, Καλό Νερό Λιθικών Λασιθίου, Αμαρίου Μυλοποτάμου, Μερώνος Γερακαρίου Ρεθύμνου.
Τα περισσότερα Αγιονέρια και αγιάσματα είναι αφιερωμένα στην Παναγία, στη Ζωοδόχο Πηγή, την Ελεούσα, την Αγία Παρασκευή.
Το νερό, ως ωκυτόκιο δίνει κίνηση, δύναμη, είναι ζωοποιό, ζωντανό, επλιδοφόρο για την επίτοκο, αγιάζει και γίνεται εξουσιαστής των κακών δαιμόνων που προσπαθούν να βλάψουν την επίτοκο, τη λεχώνα και το νεογνό. Η παράδοση προσδίδει στο ύδωρ κινητικό, ιαματικό, καθαρτικό, φυλακτικό και ωκυτόκιο χαρακτήρα. Το νερό αποτελεί το πρώτο στοιχείο αναφοράς από τη μαμή για να κινήσει ο τοκετός. Το νερό αποτελεί την αρχή για να εξοικειωθεί η επίτοκος με τον τοκετό.
Ιατρική ερμηνεία του ύδατος των πηγών ως ωκυτοκίων
α) Η ποσιθεραπεία ως ωκυτόκιο
Τις τρεις τελευταίες εβδομάδες της κυήσεως πολλές επίτοκοι προσέφευγαν στην ποσιθεραπεία από ωκυτόκιες πηγές για να ευκολογεννήσουν. Οι ευτόκιες αυτές πηγές ήταν πλούσιες σε ιχνοστοιχεία απαραίτητα για την ισορροπία των ιόντων του εναμνίου υγρού. Η ισορροπία νατρίου, καλίου, μαγνησίου και πυριτικών αλάτων και άλλων ιόντων στο ενάμνιο υγρό τις τελευταίες εβδομάδες της εγκυμοσύνης ενεργοποιούσε την παραγωγή ωκυτοκίνης και προσταγλανδινών για την ομαλή έναρξη του τοκετού”.
β) Η αντανακλαστική δράση του νερού ως ευτόκιο
Το νερό επίσης αποτελούσε το πρώτο στοιχείο αναφοράς από τη μαμή όταν άρχιζαν συστηματικά οι ωδίνες για να ξεκινήσει ο τοκετός. Η πρώτη ωκυτόκια ενέργεια της μαμής όταν άρχιζαν οι ωδίνες και την καλούσε μια πρωτοτόκος, ήταν να μπουχίσει με νερό που είχε στο στόμα της την επίτοκο στο λαιμό, στο στήθος (κόρφο), στην κοιλιά, στις μηροβουβωνικές πτυχές, στους μηρούς και στις πατούσες με το “ευκολονέρι” λέγοντας σχετικές ευχές. Η μαγική αυτή πράξη στην πραγματικότητα ήταν ιατρική πράξη γιατί η επίτοκος αντανακλαστικά ουρούσε αμέσως, πράγμα βασικό και στοιχειώδες για την έναρξη των συστολών της μήτρας και την ομαλή πορεία του τοκετού. Η κένωση της γεμάτης από ούρα, λόγω φόβου και αγωνίας, κύστεως επαναλαμβανόταν κατά διαστήματα για να μην εμποδιστεί η εξέλιξη του τοκετού, αφού είναι γνωστό ότι η γεμάτη ουροδόχος κύστη θεωρείται ως αιτία δυστοκίας και αναστολής των συστηματικών συσπάσεων της μήτρας. Οι σύγχρονοι μαιευτήρες ως πρώτο μέλημα τους έχουν τον καθετηριασμό της ουροδόχου κύστεως για να κενώσουν την κύστη. Επίσης, το “μπούχισμα” με νερό από την μαμή κατά διαστήματα επέφερε αντανακλαστικά μέσω των κεντρομόλων νευρικών οδών ενεργοποίηση των υποθαλαμικών κέντρων και παραγωγή ντοπαμίνης, β-ενδορφινών και ωκυτοκίνης.
γ) Το Βρέξιμο της κοιλιάς. Επί δυστοκίας η μαμή έβρεχε με νερό την κοιλιά της επιτόκου. Μούσκευε με νερό την ποδιά της και την τοποθετούσε “κατάσαρκα” στην κοιλιά της επιτόκου για ευτοκία.
Ζ. Η Ευτόκιος δράση του θαλάσσιου ύδατος και η Γέννηση της Κυθέρειας Αναδυομένης Ουρανίας Αφροδίτης με τοκετό στο θαλάσσιο νερό.
Το νερό της θάλασσας κατά τις αντιλήψεις των Αρχαίων Ελλήνων εθεωρείτο ως αρχετυπικό συμβολικό στοιχείο της ζωής και κατείχε κεντρική θέση στις τελετουργίες του τοκετού και της λοχείας, γιατί συντελούσε στην ευόδωση της ευτοκίας. Όταν το νερό της θάλασσας ήταν γαληνεμένο τότε εσήμαινε τη ζωή, γιατί επικρατούσαν οι ζωογόνες του ιδιότητες. Απεναντίας συμβόλιζε τη συμφορά και το θάνατο με την άγρια ορμή και τη δύναμη των ισχυρών κυμάτων του. Γι’αυτό πίστευαν ότι μέσα στο θαλάσσιο ύδωρ κατοικούσαν αγαθοποιά και κακοποιά πνεύματα.
Στο θαλάσσιο νερό αποδόθηκαν α) θαυματουργές ωκυτόκιες ιδιότητες και β) το θεώρησαν ως μέσον καθαρμού και εξαγνισμού. Η ωκυτόκιος δύναμη του θαλάσσιου κυρίως ύδατος και η υδατολατρεία των Μαιών κατά τα Μυκηναϊκά χρόνια για τη δύναμη του νερού, ως μέσου ευτοκίας και ευτεκνίας, έχει επιβιώσει στην παράδοση μέχρι σήμερα. Υπάρχουν θαλάσσιες περιοχές κοντά σε αλυκές που εκτός της ιαματικής τους ιδιότητας ήταν και θαυμαστά ωκυτόκια που χάριζαν ευτοκία και ευτεκνία.
Ο τοκετός στο νερό και ιδίως η χρήση του θαλάσσιου ύδατος ως ωκυτόκιο τονίζεται από την Ελληνική Μυθολογία. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν το νερό κοντά σε αλυκές ευεργετικό και αποτελεσματικό στην εξέλιξη του τοκετού, ιδίως για τις γυναίκες εκείνες που είχαν σε προηγούμενο τοκετό δυστοκία. Στον τοκετό μέσα στο ύδωρ η επίτοκος έκανε χρήση των χαλαρωτικών και ιαματικών ιδιοτήτων του ύδατος. Ο τοκετός υπό το ύδωρ εθεωρείτο ως περισσότερο φυσιολογικό γεγονός αφού μέσα στο νερό απαιτούντο λιγότερες μαιευτικές παρεμβάσεις ή κακώσεις. Επίσης, ο χρόνος του τοκετού ήταν βραχύτερος με λιγότερες και ηπιότερες ωδίνες. Η χρησιμοποίηση του θαλάσσιου ύδατος ως ωκυτοκίου δεν σήμαινε ότι το παιδί γεννιόταν στο νερό, αλλά η επίτοκος χρησιμοποιούσε την εμβάπτιση στο νερό, προκειμένου να εξελιχθεί ο τοκετός ευχάριστα και με λιγότερες ωδίνες, άρα με περισσότερη ασφάλεια. Το βρέφος αναδύετο από το νερό της θάλασσας και το “αφαλόκωμα” γινόταν έξω από το ύδωρ επάνω στον αφρό του κύματος.
Αλλά η προσέγγιση του θαλάσσιου στοιχείου ως ωκυτοκίου δεν ήταν και άμοιρη κινδύνων. Η ιεροποίηση όμως του νερού της θάλασσας και η πίστη των αρχαίων Ελλήνων ότι μέσα σε αυτό κατοικούν θεότητες αλλά και δαιμονικά όντα και στοιχεία ζωόμορφα και ανθρωπόμορφα, άλλοτε ευνοϊκά και άλλοτε εχθρικά διακείμενα προς τις επίτοκες, είχε ως αποτέλεσμα να φορτίζονται ή να θεωρούνται άλλα με αρνητικά και άλλα με θετικά, δηλαδή ιερά.
Όταν μια γυναίκα είχε δυστοκήσει σε έναν της τοκετό στη στεριά, τότε με δικής της βούληση αναζητούσε την ευτοκία και την προσέγγιζε με την ωκυτόκιο δράση του θαλάσσιου νερού. Η μαμή με ένα σύνολο αποτελεσματικές πράξεις για τη φυσιολογική και ομαλή πορεία του τοκετού, κάτω από το ύδωρ της θάλασσας, αποσκοπούσε να τονίσει τα ευεργετήματα που παρείχε η μορφή αυτή του τοκετού. Με τον τρόπο αυτό, ο τοκετός στο νερό αποκτούσε συμβολική, μαγική και καθαρτήριο σημασία και διαπλεκόταν με την πρόνοια του Δημιουργού, ο οποίος έθεσε ως πυρήνα της ζωής του εμβρύου το υγρό στοιχείο, το ενάμνιο υγρό, το “αθάνατο νερό” που χάρις σε αυτό διατηρήθηκε η αθανασία της ζωής.
Πιστεύουμε ότι πολλοί θεοί, θεές, ημίθεοι και ήρωες γεννήθηκαν με τοκετό στο ύδωρ κυρίως της θάλασσας. Ακόμη και ο Ποσειδών, το νεότερο παιδί της Ρέας, ο θεός της θάλασσας, των ποταμών, των λιμνών και των πηγών ίσως γεννήθηκε με τοκετό σε θαλάσσιο νερό σε κάποια ακτή της Μεσσηνιακής Πύλου ή της Ελίκης της Αχαίας. Πιστεύουμε επίσης ότι και άλλα πρόσωπα της Ελληνικής Μυθολογίας όπως η Θέτις, ο Γλαύκος, ο Τρίτων, ο Νηρεύς γεννήθηκαν με τοκετό στο θαλάσσιο ύδωρ τα δε ονόματά τους ήταν παρωνύμια – προσωνύμια (παρατσούκλια). Ο τοκετός στο νερό που εμφανίζεται τις τελευταίες δεκαετίες ως κλάδος της Ψυχοπροφυλακτικής Μαιευτικής και ως “επινόηση” των Ρώσων και των Αγγλογάλλων, είχε εφαρμοσθεί για πρώτη φορά από τον πατέρα της Λαϊκής Ιατρικής τον Ασκληπιό και τους Αρχαίους Έλληνες ως “Ευτόκιο λουτρό” σε θαλάσσιο ύδωρ στις περιπτώσεις δυστοκίας (Εικ. 32). Κατά την Ιατρική λαϊκή παράδοση που επηζούσε στις παλιές εμπειρικές μαίες μέχρι προ ολίγων δεκαετιών, όταν μια γυναίκα πρωτοτόκος είχε παράταση του τοκετού, πίστευαν ότι δεν “άνοιγε” γιατί είχαν κλειδώσει τον “πόρο” της τα βλαπτικά δαιμόνια. Στην περίπτωση αυτή η μαμή έλεγε στους οικείους της επιτόκου ότι η γυναίκα είναι “αφύγια” και έπρεπε να την πάνε στο γιαλό να τη “ρίξουν στα αλύκια” δηλ. στην παραλία, στην ακρογιαλιά κοντά σε κάποια αλυκή. Εκεί την περνούσαν από τα 40 κύματα. “Όταν η γυναίκα γινόταν σαραντακυματούσα ξελευτερωνώταν δίχως να τυραγνισθεί”. Το “κυματοσαράντισμα” που της έκαναν δηλ. το ευτόκιο θαλάσσιο λουτρό γινόταν ως εξής: Έβαζαν τη γυναίκα μέσα στο θαλάσσιο νερό εκεί που έσκαγαν μικρά αφρισμένα κυματάκια. Αν είχε συμπτώματα δυστοκίας χαλάρωνε και σε λιγότερο χρόνο καλογεννούσε με ηπιότερες ωδίνες. Η μαμή έλεγε ότι αν γεννούσε στο σπίτι της και ήταν αρχόντισσα, έπρεπε να την κρατούνε σαράντα δύο μαμμήδες γιατί ήταν “αφύγια” (εκ του = από και ύει = αφύει = αφύγη). Τώρα που τη ρίχνουμε στης θάλασσας το νερό και την κρατάμε δύο μαμές μονάχα, ανοίγουν “οι σαράντα δύο φλέβες της γκαστριάς της” (κοιλίας) και γίνεται “αφρογεννούσα”. Το αφρογεννημένο νεογέννητο το λέγαν θωπευτικά “Αφρουδάκι”. Στην Κρήτη υπάρχει οικογενειακό επώνυμο, που μετέπεσε από παρωνύμιο της μάνας “Αφρούδως” που την είχαν ξεγεννήσει με τοκετό υπό το θαλάσσιο ύδωρ.
Επειδή έχουμε πολλές επιβιώσεις από τη λαϊκή ιατρική παράδοση, τις οποίες αναφέρουμε στη συνέχεια της μελέτης μας πιστεύουμε ότι η γέννηση της Κυθερείας Αναδυομένης Ουρανίας θεάς Αφροδίτης από την Ηπειρώτισσα μητέρα της Διώνη έλαβε χώρα μέσα στο θαλάσσιο νερό στις ακτές της νήσου των Κυθήρων στην περιοχή της αρχαίας Σκανδείας, στη σημερινή Παλαιόπολη κοντά στο Καστρί του Αυλαίμονα, στον όρμο του Αγ. Νικολάου, όπου υπήρχε Μινωικός και αργότερα Μυκηναϊκός οικισμός (Εικ. 33,34).
Η κατάδυση και ο τοκετός στο θαλάσσιο ύδωρ της ετοιμόγεννης “Δαμάνας”, (Εικ. 35,36) που ήταν φιλενάδα του Δία και η ανάδυση της νεογέννητης Αφροδίτης της “αφρογεννημένης από τον αφρό των κυμάτων στη χρυσή αμμουδιά της σημερινής Παλαιόπολης των Κυθήρων, συμβόλιζε την αναγέννηση δηλαδή την εξαγνισμένη μορφή της ζωής. Αυτό ήταν αναγκαίο να γίνει τότε γιατί η “Δαμάνα” (Εικ. 37) (υποκοριστικό ή παρωνύμιο της Διώνης) ήταν φιλενάδα του Δία και είχε ζήσει για αρκετό καιρό την εκτός γάμου σεξουαλικότητα του “Πατρός των Θεών και ανθρώπων” Δία. Όταν έμεινε έγκυος, σύμφωνα με τους αυστηρούς κανόνες της Ήρας της “Ντροπής” και της “Τιμής” υποχρεώθηκε να ζήσει και να γεννήσει σε ένα άγριο απόμακρο εξωκοινωνικό περιβάλλον. Η Διώνη (Δαμάνα) εξαναγκάσθηκε από την Ήρα και πήρε την απόφαση να καταφύγει στο νησί των Κυθήρων, ένα νησί, απόμακρο τότε, αποικία των Μυκηναίων, διαμετακομιστικό εμπορικό σταθμό της προρφύρας, να γεννήσει τον εξώγαμο καρπό της κοιλιάς της μακριά από τον ανθρώπινο φθόνο του “Ιερατείου των Ολυμπίων” των Μυκηνών, της Τύρινθας και του Άργους. Ο τοκετός έγινε με όλες τις προφυλάξεις και τα μαγικά και αποτρεπτικά μέτρα όπως συνήθιζαν τότε για τον τοκετό και γέννησε κοντά σε μια αλυκή στη νότια ακτή των Κυθήρων στο μέρος που σήμερα ονομάζεται Παλαιόπολη.
Η Αφροδίτη η Κυθέρεια θα περάσει την παιδική της ηλικία (Εικ. 38) στα Κύθηρα κοντά στη μητέρα της η οποία ανέλαβε ως ιέρεια στο ιερό κορυφής του Αγ. Γεωργίου στο βουνό το οποίο πρόσφατα απεκάλυψε ο διαπρεπής αρχαιολόγος καθηγητής κ. Ιωάννης Σακελλαράκης, μέχρι την ενηλικίωση της, όπου θα περάσει από την αθωότητα, την παρθενικότητα και τη σεμνότητα στη θέση της ώριμης πια γυναίκας στην κοινωνική νομιμότητα.
Οι αρχαίοι πίστευαν ότι η κόρη έφευγε από την εφηβεία και γίνεται ώριμη πια γυναίκα αφού περνούσαν τρία χρόνια από την εμμηναρχή, οπότε ολοκληρωνόταν η διάπλαση των μαστών, επερατούτο η ανάπτυξη, το ύψος και η διάπλαση του σώματος λ.χ. οι πυγοί (γλουτοί – λεκάνη). Αυτό οφείλεται στην ωρίμανση των υποφλοιοδών κέντρων του εξωπυραμιδικού συστήματος, τα οποία ενεργοποιούνται από τα οιστρογόνα που προσδίδουν στη νέα γυναίκα τη χάρη και τη θηλυκότητα και τη γοητεία με τα ελκυστικά “βεργολυγίσματα” και λικνίσματα τα οποία παγιδεύουν το άρρεν για τη διαιώνιση του είδους.
Οι νέες των Ελληνικών νησιών συνήθως συμπληρώνουν την τέλεια διάπλαση του σώματός τους με το 16ο χρόνο της ηλικίας. Αυτό επίσης συνάγεται εμμέσως και για την Αφροδίτη των Κυθήρων από την ανθρωπολογική ανάλυση του αγάλματος της Αφροδίτης της Μήλου που εκπροσωπεί μια νέα γυναίκα ηλικίας 16 περίπου ετών.
Ο Δίας (Εικ. 36) τώρα πλέον, με την σύμφωνο γνώμη της Ήρας, αποφασίζει να αναγνωρίσει την Κυθέρεια Αφροδίτη ως κόρη του. Προς τούτο έστειλε στα Κύθηρα τις τρεις Μοίρες (Ώρες – Χάριτες) να την λούσουν, να την χτενίσουν, να την ενδύσουν με αραχνοΰφαντο ιμάντα και να την φέρουν στις Μυκήνες για να την παρουσιάσει στην Ολομέλεια των θεών.
Η Αφροδίτη προσκόμισε ως δώρο στην Ήρα ένα χρυσοπλεγμένο “νεραϊδομάντηλο” (αραχνοΰφαντο) μαντήλι βαμμένο με πορφυρά και κεντημένο από τη μητέρα της ώστε η Ήρα στο εξής να σαγηνεύει τον Δία για να μη την απατήσει πάλι.
1) Η συμβολική σημασία της γέννησης της Κυθερείας Αφροδίτης από απόψεως Ιατρικής και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας
Η βύθιση της εγκύμονος κοιλίας της Δαμάνας στο θαλάσσιο νερό σηματοδοτούσε ένα είδος επιστροφής στην προΰπαρξη. Απεναντίας η ανάδυση της νεογέννητης Αφροδίτης από τον αφρό των κυμάτων συμβόλιζε τη νέα επιθυμητή μορφή της ζωής.
Η Διώνη (Δαμάνα) με τον τοκετό μέσα στο θαλάσσιο νερό εξαγνίστηκε σωματικά και αποχωρίστηκε από το κύημα που έφερε μέχρι τώρα στα σπλάχνα της. Το νέο πλάσμα που αναδύθηκε με το παρωνύμιο “Αναδυομένη Αφροδίτη” από τον αφρό των κυμάτων της θάλασσας αποκαθαίρεται εξαγνίζεται σωματικά και αναγνωρίζεται ως εξαγνισμένο πλάσμα. Τώρα πλέον μπορεί να ενταχθεί στο κοινωνικό γίγνεσθαι ως επίσημη πλέον κόρη του Δία (Εικ. 38).
Το άνοιγμα της παρθενικής μήτρας της Διώνης σηματοδοτούσε την έναρξη της διαδικασίας της Νέας ζωής, η οποία αναπτύχθηκε μέσα στο αρχέγονο ύδωρ, που εμφωλεύει η ζωή, το σφρίγος και η αιωνιότητα. Η νεογέννητη Αφροδίτη θα εξέλθει από το ίδιο άνοιγμα (πόρο) κατά τον τοκετό μέσα στο νερό της θάλασσας των Κυθήρων, δηλαδή από την κύρια γονιμοποιό δύναμη του νερού, του υγρού στοιχείου. Το εθιμικό δρώμενο που συνήθιζαν και έκαναν οι μαμές σε τοκετό στο σπίτι με το συμβολικό άνοιγμα του κάθε κλειστού αντικειμένου, κυρίως της κλειδαριάς, την ώρα της εξωθήσεως, στην προκειμένη περίπτωση δεν ήταν πλέον ανάγκη να γίνει. Η πράξη αυτή με τον τοκετό στο θαλάσσιο νερό ήταν περιττή γιατί το ύδωρ έφερε και ευώδωνε το άνοιγμα του μυογεννητικού σωλήνα και ταυτόχρονα τον καθαρμό.
Συμβολικά θεωρούμε α) ότι το ενάμνιο υγρό εκπροσωπεί το ιερό μέσο για την αέναη συνέχεια της ανθρώπινης ζωής (το “αθάνατο νερό”) που δημιουργείται και αντιστρατεύεται το θάνατο που τον χαρακτηρίζει ένα και μόνο στοιχείο η τέλεια, η πλήρης, η παντελής ξηρότητα και ξηρασία, ο σκοτεινός Άδης.
β) Τα απαλά κύματα της Κυθερείας θάλασσας με τους λευκούς αφρούς τους από τους οποίους ανεδύθη η καλιπρόσωπη, η βαθύκολπος, η αφρόστηθη, η καλίσωμος, η καλίπυγος, η καλίσφυρος Θεά Αφροδίτη ενώνουν τις ανθρώπινες σχέσεις με τις ζωογόνες γονιμικές και αναβλαστικές ιδιότητες των κυμάτων τους που ενεργοποιούν μαγικά τα σώματα των ανθρώπων.
γ) Η ευγονική και ευτόκιος δύναμη του ύδατος ως ωκυτοκίου μέσου, αναδεικνύει τον τοκετό σαν μία ασφαλή βιολογικά φυσιολογική λειτουργία και σηματοδοτεί το νεογέννητο ως μία μελλοντική καταξιωμένη αξία ώστε να εξασφαλίζεται η ευτοκία και η διαιώνιση των ανθρώπων.
2) Οι Επιβιώσεις στη Λαϊκή Ιατρική Παράδοση από τη Γέννηση της Κυθερείας Αναδυομένης Αφροδίτης και η Ιατρική Απομυθοποίηση
Τα παλιά χρόνια όταν μια γυναίκα είχε δυστοκία με αβέβαια έκβαση του τοκετού, τότε πολλές φορές η μαία, με ένα σύνολο αποτελεσματικές πράξεις για τη φυσιολογική και ομαλή πορεία του τοκετού κάτω από το ύδωρ της θάλασσας, αποσκοπούσε να τονίσει τα ευεργετήματα που παρείχε η μορφή αυτή του τοκετού. Με τον τρόπο αυτό ο τοκετός στο θαλάσσιο νερό κοντά σε αλυκή επιπλέον αποκτούσε συμβολική, μαγική, καθαρτήρια και ωκυτόκια σημασία, γιατί τόσο το άλας όσο και το νερό εθεωρούντο από τους αρχαίους ως ιερά ωκυτόκια. Έτσι η συμβολική αυτή πλευρά διαπλεκόταν αρμονικά με την πρόνοια του Δημιουργού, ο οποίος έθεσε ως πυρήνα της ζωής του εμβρύου το υγρό στοιχείο, το ενάμνιο υγρό που χημικώς είναι και αλκαλικό, το “αθάνατο νερό” των μαιών που χάρις σε αυτό διατηρήθηκε η αθανασία της ζωής.
Η ωκυτόκιος δύναμη του θαλάσσιου ύδατος που ήταν γνωστή από τα Μυκηναϊκά χρόνια έχει επιβιώσει στη λαϊκή Ιατρική Παράδοση στις ακτές της Πελοποννήσου (Λακωνίας, Μεσσηνίας, Ηλείας, Αχαΐας, Αργολίδος καθώς και στα νησιά των Κυθήρων, της Κρήτης, της Εύβοιας, της Μήλου, της Σάμου, της Πάρου και της Ρόδου).
Από το πρωτογενές αθησαύριστο υλικό που έχουμε συγκεντρώσει τα τελευταία 40 χρόνια 1962-2002) από προφορική πληροφόρηση εμπειρικών μαιών που βρίσκεται στα αρχεία του Μουσείου της Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής, σταχυολογούμε τα παρακάτω για να δείξουμε χαρακτηριστικά ψήγματα για τις εθιμικές συνήθεις σχετικά με τον τοκετό στο θαλάσσιο ύδωρ, αναδυκνύοντες τον πλούτο της Δημώδους Μαιευτικής του λαού μας που έχει επιβιώσει από τα Μινωικά, τα Μυκηναϊκά, τα Αρχαία, τα Βυζαντινά χρόνια μέχρι των ημερών μας.
Παληά ο τοκετός στο θαλάσσιο νερό, επειδή ανήκε στα μυστηριακά και απόκρυφα δρώμενα της μαμής γινόταν με άκρα μυστικότητα ή βράδυ “περί λύχνου αφάς” ή τα ξημερώματα. Με το λυκαυγές έπρεπε να είχε περατωθεί.
Το σύνηθες χρονικό διάστημα ήταν από της Αναλήψεως μέχρι του Σταυρού και σε μερικά μέρη από του Αγ. Γεωργίου μέχρι του Αγ. Δημητρίου. Μερικά από τα επιβιώματα για τον τοκετό στο θαλάσσιο ύδωρ είναι τα ακόλουθα:
α) Το έθιμο τα Σαράντα κύματα
Σε πολλά νησιά του Αρχιπελάγους οι έγκυες ονομάζουν την ημέρα της Αναλήψεως: “Σαράντα τσούματα” (κύματα). Το βράδυ της ημέρας εκείνης πριν δύσει ο ήλιος, όσες γυναίκες είναι έγκυες επήγαιναν στη θάλασσα και έπαιρναν θαλασσινό νερό από σαράντα κύματα και μ’ αυτό έβρεχαν την κοιλιά τους για να “αναληφθούν” οι κακογκαστριές και έτσι πίστευαν ότι θα ευκολογεννήσουν.
Άλλες που κυοφορούσαν έπαιρναν σε φιάλη “αμίλητες” νερό από τα 40 κύματα. Το φύλαγαν στο εικονοστάσι σαν αγιασμό για τη μεγάλη ώρα της Γέννας. Τότε το έδιναν στη μαμή να τις “σκελίσει” δηλ. να τις βρέξει τα έξω γεννητικά τους όργανα και τους μηρούς για να ξελευτερωθούν χωρίς πολλούς πόνους. Έλεγαν ότι το θαλασσινό νερό το μαζεμένο από σαράντα κύματα ανοίγει το “χύστο” (πόρο της μήτρας -αιδοίο- γεννητικό σωλήνα).
β) Την κακογεννήτρα (δύστοκο) την περνούσαν από σαράντα κύματα για να γεννήσει εύκολα. “Την βάνανε στο νερό να τη δέρνουν τα αφριά του κυμάτου στο γιαλό” (κυματάκια).
γ) Έβαναν την ετοιμόγεννη να καθίσει στην αμμωστρωμένη ακρογιαλιά εκεί που έσκαγαν τα κυματάκια. “Αυτά γύρω-γύρω της έγλυφαν την κοιλιά κι άνοιγε ο πόρος και γεννιόταν το παιδί μ’ευκολία”.
δ) “Τις γκαστρωμένες τις θαλασσοβρέχουν στην ακτή για να καλογεννήσουν”.
ε) Η “ευχή της θάλασσας” βάζουν την επίτοκο και “κάθεται στην άκρη του γιαλού και τα μικρά δροσερά κυματάκια φλοισβίζουνε τη μήτρα (έξω γεννητικά όργανα – αιδοίο) και της λένε την ευχή της θάλασσας: να καλογεννήσει. Έτσι η γυναίκα γαληνεύει. Εδώ η μαμή με την ευχή προσωποποιεί τη θάλασσα και την ταυτίζει με το αγαθοποιό πνεύμα της Ευτοκίας.
στ) Την “αφροπλέουν”. Η μαμή με τη βοηθό της βυθίζουν την δυστοκούσα και την κρατούν στο νερό της θάλασσας. Η κοιλιά και η μήτρα (αιδοίο) είναι μέσα στο νερό ο δε αφρός του κύματος φροντίζουν να φθάνει μέχρι το στήθος. Όταν γίνει το φανέρωμα” ή “ανέβγαλμα” του παιδιού (δηλ. φανεί το κεφάλι λένε ότι είχε καλό φανέρωμα και η μαμή μόλις το πιάσει το έβγαζε πάνω από τον αφρό και το αφαλόκοβε. Το παιδί έκλαιγε αμέσως και αυτό εθεωρείτο καλό σημάδι. Αν ήταν κορίτσι το βάφτιζαν Φανή ή αγόρι Θεοφάνη (αεροβάφτισμα και θαλασσοβάφτισμα). Τα θαλασσογεννημένα παιδιά σύμφωνα με την ευχή της μαμής γίνονταν καπεταναίοι “Τα θαλασσογεννημένα δεν φοβούνται τη θάλασσαν” έλεγαν.
ζ) “Μετά της Αναλήψεως που η θάλασσα ήταν “χλαπή” (χλιαρή) η μαμή με τα πρώτα πόνια μιας πρωτάρας την πήγαινε στην άκρη του γιαλού εκεί που ήταν “λιγνή” η θάλασσα (ρηχή) και τη χτυπούσαν στρωτά τα σαράντα κύματα και ξελευθερωνώταν ογλήγορα”. “Για να ευκολογεννήσει η γυναίκα πρέπει η θάλασσα να’ναι “φρόνιμη” (κάλμα) ή να’ναι “μαλάτσα”.
η) “Βάτε τήνε μέσα στη θάλασσα και θα καλογεννήσει” (φράση).
θ) “Άλλες γεννούνε από στεργιά κι άλλες από θάλασσα” (παροιμία).
ι) “Χαΐδια της κοιλιάς λένε οι παραδοσιακές μαμές τα μικρά κυματάκια με αφρό που σκάνε ελαφρά πάνω στην ετοιμόγεννη για να λευτερωθεί εύκολα”.
ια) “Όταν η γκαστρωμένη ήταν πρωτάρα (πρωτοτόκος) η μαμή την πήγαινε στο “φούτι-φούτι” για να καλογεννήσει. Με το “φούτι-φούτι” γεννάει εύκολα η νέα γυναίκα χωρίς πολλά σφάγια (ωδίνες ισχυρές). Το “φούτι-φούτι” είναι ηχομιμητική λέξη του ήχου που παράγουν τα μικρά κύματα όταν σβήνουν στην αμμώδη ακτή.
ιβ) “Η μαμή αποφεύγει να πάει την ετοιμόγεννη να γεννήσει στη θάλασσα όταν τα κύματα είναι “ανεμόφερτα” γιατί είναι “λαχτάρα” και “βοή”.
ιγ) “Παναγιά μου θαλασσινή και θαλασσούλα μου και γλύκανε τους πόνους της γέννας της” θαλασσούλα = η θάλασσα με μικρά αφρισμένα κύματα. Προσωποποίηση της θάλασσας και της Θεοτόκου.
ιδ) Το “Κυμάτισμα στο νερό της θάλασσας”. Σε ανώμαλα σχήματα και θέσεις του εμβρύου όπως λ.χ. σε εγκάρσιο σχήμα ή σε ισχιακή προβολή οι μαμές “κυμάτιζαν” τη γυναίκα στη θάλασσα δηλ. τη λίκνιζαν για να έχει καλή έκβαση ο τοκετός και τη λέγαν “κυματισμένη” “την κυματίσαμε κι εγέννησε” (δηλ. την κινήσαμε ρυθμικά πέρα-δώθε μέσα στο νερό της θάλασσας”.
ιε) “Τις πρωτάρες η μαμή τις πάει στο “κυμοθάλασσο” και τις περαπατάνε και δροσίζονται (κυμοθάλασσο = η αμμώδης ακτή εκεί που σκάνε τα μικρά κύματα). Τη μαμή και τις βοηθούς της που συγκρατούσαν την ετοιμόγεννη μέσα στο νερό της θάλασσας τις λέγανε “κυματοκρατόρισσες” γιατί έμπαιναν κι αυτές μέσα στο νερό κι εβρέχονταν για να βοηθήσουν την “κυμματοσαραντισμένη” να γεννήσει με το καλό (εύκολα).
ιστ) “Σε μερικές αλυκές έφτιαχναν “γούρνες” στην ακτή που τις λέγανε “αφράλες”. Έβαζαν τη γυναίκα να καθήσει μέσα στη γούρνα με το νερό της θάλασσας και τότε άνοιγε ο πόρος (αιδοίο)”. Αφρέα και αφρούλα λέγανε στα Κύθηρα και το αφράτο αλάτι. Στα Κύθηρα προπολεμικώς ήταν 24 αλυκές και έβγαζαν πολύ αλάτι. Στην Παλαιόπολη και στις λοιπές περιοχές του αιγιαλού υπάρχουν ακόμη ιδιωτικές αλυκές. Με ειδικό διάταγμα προνόμιο δεν ανήκουν στο μονοπώλιο του κράτους.
ιζ) “Σαν η γέννα είναι δύσκολη στο σπίτι γίνεται εύκολη στο γιαλό” (στη θάλασσα) φράση.
ιε) “Ας πάμε με την ευκή της Παναγιάς “στην άκρη του θαλάσσου” να μη τυραγνιέσαι και να λευτερωθείς με το καλό”.
ιθ) “Παλιά οί κακογεννήτρες γεννάγανε στην άκρα της θάλασσας”.
κ) “Όποια γεννάει στη θάλασσα φέρνει και θάλασσα γάλα” (Είναι γαλακτερή, έχει γαλακτοφορία).
κα) “Η κακόγκαστρη είναι και κακογεννήτρα και μόνα μεσ’ το θαλασσονέρι ξελευθερώνεται”.
κβ) – “Τάχα θα με πάει η μαμή στο γιαλό να με ξεγεννήσει;”.
– “Τ’ αποδιαφωτίσματα (το λυκαυγές) ξημερώματα θα πάμε στο γιαλό για να γεννήσει η Μαριγώ μας”.
κγ) – “Να τη πελαγίσουμε και να τη θαλασσίσουμε για να καλογεννήσει”.
– “Έλα να σε περάσω από τη θάλασσα να’χεις καλά ξελευτερώματα”.
κδ) “Μια βαρεμένη απαρνημένη περπατεί στην άκρια, άκρια της θάλασσας με τα μαλιά της ξέπλεγα τα χέρια απολυμένα παρακαλεί τη θάλασσα παρακαλεί το κύμα κι ως στρέχουνε τα κύματα να στρέξει και η γέννα”.
κε) – “Της θάλασσας το αφρί ανοίγει τον πάτο της γυναίκας”
– “Κάτω στην άκρη του γιαλού στην άκρη της θαλάσσης
εκεί κάθεται μια μαννού με μια πονογκαστρούδα” (άσμα)
κστ) – “Όντας έπεσε στη θάλασσα μετά από λίγο έπεσε και το παιδί κι ελευθερώθηκε”
– “Κυρά μαννού ρίξε με στη θάλασσα να καλογεννήσω δεν αντέχω άλλο να κοιλοπονάω και να τυραγνιέμαι”.
κθ) “Στη θάλασσα θα πέσω μέσα στα κύματα
να πέσει το παιδί μου χωρίς πονήματα” (άσμα)
λ) “Όταν η θάλασσα έκανε “περιστέρια” δηλ. ήταν ελαφρά ταραγμένη που σχημάτιζε αφρό το κύμα στην επιφάνεια, τότε έβανε η μαμή την κακογεννήτρα να ξελευτερωθεί με το καλό”
λα) “Μορφογεννάει στη θάλασσα η γυναίκα” δηλ. γεννάει εύκολα χωρίς κακώσεις του παιδιού.
λβ) “Έκανε σαράντα θαλασσιές για να γεννήσει” (ωδίνες)
λγ) “Αν θυμούνταν οι καπεταναίοι τις φουρτούνες, κι γκαστρωμένες
τους πόνους ούτε οι καπεταναίοι θάλασσα ούτε οι γυναίκες θα’χαν παιδιά”.
3. Η ιατρική ερμηνεία της μυθοπλασίας ότι η Κυθέρεια Αφροδίτη ήταν αμήτωρ και ότι εγεννήθη από τον αφρό των ακρωτηριασμένων οργάνων της ανδρότητας του Ουρανού που έρρίφθησαν καί έπλεαν στη θάλασσα των Κυθήρων.
Κάθε μύθος που συνδέεται με τη Γέννηση (εγκυμοσύνη, τοκετό και λοχεία) θεωρείται ως ιερός γιατί υποκρύπτει κάποιο πυρήνα αλήθειας που έφθασε μέχρι εμάς ως επιβίωση με την προφορική παράδοση από στόμα σε στόμα, από γενιά σε γενιά. Οι μύθοι για τη Γέννηση από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα συνιστούν ένα σύνολο χρήσιμης γνώσης και κρύβουν μια ιατρική νομοτέλεια στη διαχρονική τους πορεία να ανακαλύπτουν, πρότυπα αξίες και να παρέχουν ιδέες πραγματικές για να βοηθήσουν ώστε ο άνθρωπος να υπερβεί τις αλληγορίες που υποκρύπτονται στο μύθο δηλ. ερεθίσματα πραγματικά προς εύρεση της αλήθειας.
Επειδή ο μύθος, η αλληγορία και ο συμβολισμός δομούν την ιστορία της Γέννησης της Αφροδίτης των Κυθήρων, τα δε Κύθηρα χάρις στο μύθο αυτό της Γέννησης της Αφροδίτης συνδέθηκε μέσα από τους αιώνες με σύμβολα, θα πρέπει οι σύγχρονοι ερευνητές, να τα ερευνήσουν για να φέρουν στην επιφάνεια την ύπαρξη κάποιου πυρήνα αληθείας που ασφαλώς υπήρχε. Ο συμβολισμός των Κυθήρων ως τόπου ιερού, χαράς, ομορφιάς, έρωτα και αγάπης, επειδή συνδέεται με τους μύθους και τις παραδόσεις της Γέννησης (του τοκετού) της Αφροδίτης συνδέει ενστικτωδώς τον άνθρωπο που νοσταλγεί το ωραίο, το ειδυλλιακό, το ονειρικό, για τις χαρές της ζωής. Αυτή η υποσυνείδητη έννοια έκανε πολλούς καλλιτέχνες, ποιητές και ζωγράφους να κάνουν, στα ύστατα χρόνια της ζωής τους, ένα νοητό και πραγματικό προσκύνημα, ένα ταξίδι στα Κύθηρα και πράγματι εβρήκαν μέσα από τα δημιουργήματά τους μια πνευματική ηδονή που μας την μετέδωσαν (Εικ. 33,34). Το μυθικό ταξίδι μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο οδηγό των ερευνητών και σχετικά να τους βοηθήσει να αντιληφθούν τις γοητευτικές ισορροπίες ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν, στο μύθο και στην πραγματικότητα και να κατανοήσουν καλύτερα, αν μάλιστα τυχαίνει να είναι και ιατροί τις σημασιολογικές επισημάνσεις που εμπερικλείονται σ’ αυτές. Στην εποχή μας επιβάλλεται ιδιαίτερα η μελέτη εκτός της ιστορίας, της αρχαιολογίας της κοινωνίας και η ιατρολαογραφική θεώρηση των παραδόσεων που άπτονται της ιατρικής και περισσότερο εκείνων που αναφέρονται στη Γέννηση. Με το σύγχρονο πνεύμα της σύζευξης των επιστημών, ας μας επιτραπεί να προβούμε στην ιατρική ερμηνεία του μύθου για τη Γέννηση της Αφροδίτης επηρεασμένοι από τη γοητευτική παρουσία των Κυθήρων στο μύθο, στην ιστορία και την τέχνη και στη διαχρονική αξία που τους έχει αποδοθεί χάρις στα μυθολογικά σύμβολα και τα σημαίνοντα που συνδέονται με τη Γέννηση της Κυθέρειας Ουρανίας Αναδυομένης Αφροδίτης.
α) Ο αποτροπιαστικός βάρβαρος ευνουχισμός του Ουρανού από το γιο του Κρόνο
Κατά την πλέον επικρατούσα παράδοση στο μέσον του καλοκαιριού επάνω στα Ουράνια όρη (Αρόανια όρη, το σημερινό Χελμό), ο Κρόνος καταλαμβάνει εξ απροόπτου τον πατέρα του Ουρανό και ακρωτηριάζει τον ανδρισμό του με ένα δρεπάνι. Μετά την αποτροπιαστική και βάρβαρη αυτή πράξη ο Κρόνος, το όργανο του φοβερού εγκλήματος το πετάει προς βορρά. Εκεί που έπεσε σχηματίσθηκε ο σημερινός Πατραϊκός κόλπος, η άκρη του οποίου φέρει ακόμη το σχήμα δρέπανου και λέγεται δρέπανο εις ανάμνησιν της αποτρόπαιας πράξης.
Τα αποκοπέντα λείψανα της ανδρικότητας τα πέταξε μακριά προς το νότο. Τα “θεία” λείψανα του Ουρανού κατέπεσαν στη θάλασσα στο νότιο τμήμα των Κυθήρων. Τα μόρια της ανδρότητας του Ουρανού έπλεαν πολύ καιρό πάνω στα κύματα και γύρω τους εσχηματίζονταν κάτασπρος και ρόδινος αφρός. Επάνω στο λευκορρόδινο εκείνο αφρό έπεσαν οι ατίμητες χρυσές ακτίνες του Ηλίου και ο ελαφρός μπάτης ανατάραξε τη θάλασσα και ανεπήδησε άοπλη η γλυκομείλιχη, η ελυκοβλέφαρη Αφροδίτη αλλά αήττητη, η τελευταία και μεγαλύτερη νίκη του Ουρανού. Εδώ τελειώνει η παράδοση.
Αναλύοντας τον μύθο επισημαίνουμε και διαπιστώνουμε επτά ζωτικής φύσεως θέματα:
α) Οι Έλληνες δεν εφάρμοζαν ποτέ τον ευνουχισμό τον οποίο άλλωστε και αποτροπιαζόταν. Το έθιμο αυτό ήταν χαρακτηριστικό της Ανατολικής βαρβαρότητας.
β) Το Ολοθούριο και η ταύτισή του με το ακρωτηριασμένο ανδρικό μόριο του Ουρανού λόγω ομοιότητος. Η περιοχή των Κυθήρων ήταν πλούσια σε οστρακοειδή και εχινόδερμα. Τα δε όστρακα της πορφύρας που έβγαζαν την πορφυρίνη, πολύτιμη βαφική χρωστική για τα πολυτελή υφάσματα (εξού και πορφύρα ή βασιλική τύβεννος) αφθονούσαν και τα Κύθηρα λεγόταν “Πορφυρούσα”. Την εκμετάλλευση της πορφύρας στην αρχή την είχαν η θαλασσοκράτορες Μινωίτες την οποία έκαναν εξαγωγή στη Φοινίκη και στην Αίγυπτο. Ήταν δηλ. τα Κύθηρα ένα κέντρο παραγωγής, εξαγωγής της πορφύρας δηλ. περίφημο διαμετακομιστικό κέντρο. Οι Μινωίτες είχαν φτιάξει και δύο παρατηρητήρια στις δύο κορυφές των βουνών (που τα λέγαν ιερά κορυφής). Μετά την πτώση της θαλασσοκρατορίας του Μίνωα τα Κύθηρα έγιναν αποικία των Μυκηναίων.
Όταν υπάρχει μεγάλη ευφορία από πορφυρούχα κοχύλια, υπάρχει και μεγάλη αύξηση των εχινοδέρμων ιδίως των ολοθουροειδών (Hollothouria). Αυτό γίνεται συνήθως στη γέμιση κάθε νέου φεγγαριού από τον Ιούνιο μέχρι τον Οκτώβριο και ρυθμίζεται από Κιρκάδιους (circa diem, περί την ημέρα) ρυθμούς όπως έχει αποδείξει η Χρονοβιολογία.
Την εποχή αυτή γονιμοποιούνται τα Ολοθούρια της ημέρας και εμφανίζονται ομαδικά να επιπλέουν όπως οι μέδουσες στην επιφάνεια της θάλασσας κατά χιλιάδες (Clusters). Τα Ολοθούρια φέρουν φωτεινούς αφρώδεις θυσάνους και διαφανείς κροσσούς και δίνουν την εντύπωση αφρισμένων κυματίων πέριξ αυτών. Ο λαός πίστευε ότι ο σπόρος των Ολοθούρων πέφτει από τον Ουρανό. Τα γεννητικά όργανα τα δήθεν ακρωτηριασθέντα από τον Ουρανό δεν ήταν τίποτε άλλο παρά τα εχινόδερμα ολοθουροειδή (Hollothouria). Αυτά είναι θαλάσσιοι οργανισμοί το μέγεθός τους κυμαίνεται από λίγα εκατοστά μέχρι δύο μέτρα! Στα Κύθηρα το μέγεθός τους είναι σαν μεγάλα αγγούρια επιμήκη και κυλινδρικά γι’αυτό τα λένε “αγγούρια της θάλασσας”. Γενικώς έχουν σχήμα μεγάλου ή ενίοτε υπερμεγέθους αγγουριού. Οι ξένοι τα λένε sea-cucumbers. Ο λαός των Κυθήρων και των νησιών από τα Ιόνια μέχρι τα νησιά του Αρχιπελάγους, καθώς και των παραλιών της Πελοποννήσου εκτός από αγγούρια της θαλάσσης, τους έχει προσδώσει λαϊκά ονόματα όπως: “Θαλασσόπουτσος”, “Ψωλιόγκος” ή “Γιαλίσιος ψώλος” ή “Γιαλόπουτσος” ή “Αφρόπουτσος” ή “Θαλασσοψωλή” ή “Ψώλιογκος της θάλασσας” ή “Γιαλίσιος” ή “Πούτσος του αφρού” ή “Αφρήσιος” κ.λπ. Από παλιό ψαρά των Κυθήρων έμαθα ότι “οι γιαλήσιοι και οι αφρήσιοι ψώλιαγκοι” είναι σαν ανθρώπινο πράμα (πέος) με το συμπάθιο. Είναι δυο λογιών γιαλήσιοι ψώλιαγκοι πούτσοι της νύχτας και οι αφρίσιοι πούτσοι της ημέρας”.
Βιολογικώς τα ολοθουροειδή αποτελούν ομοταξία των εχινοδέρμων και υποδιαιρούνται σε 5 τάξεις. Περιλαμβάνουν δε 500 είδη που ζουν σήμερα στις θάλασσες. Το σώμα τους είναι μαλακό επιμήκες σαν αγγούρι κυλινδρικό σκωληκοειδές ή σακκοειδές. Στο ένα του άκρο φέρει το στόμα και στο άλλο την έδρα. Το κυλινδρικό σώμα του καλύπτεται από δερμοειδές περίβλημα. Κατά μήκος του σώματος υπάρχουν 5 ζεύγη επιμήκεις μυών με τους οποίους γίνεται σύσπαση και έκταση του σώματος όπως ακριβώς το πέος του ανθρώπου σε στύση και σε χαλάση. Τα Ολοθουροειδή της ημέρας (τα ημερόβια) είναι ζώα γονοχωριστικά. Τα γεννητικά προϊόντα κατά τη γονιμοποίηση το καλοκαίρι συνήθως αθροίζονται γύρω, πάνω στα κύματα και σχηματίζουν με τις χιλιάδες θυσανωτούς κροσσούς τους ροδόλευκο αφρώδη πλαγκτόν. Οι πλαγκτονικού τύπου λοτροφόροι με τις ακτίνες του ηλίου δίνουν την εντύπωση φωτεινών μικρών αφροκυμάτων. Τα Ολοθούρια της ημέρας όταν ενοχληθούν συσπόνται ως να παθαίνουν στύση και εκκρίνουν από το έμπροσθεν μέρος τους (στόμα) κολλώδη υποκίτρινο υγρό παρόμοιο με την εκσπερμάτωση του ανθρώπου. Το κολλώδες αυτό έκκριμα που χύνουν περιέχει την ολοθουρίνη ένα δηλητήριο για τα ψάρια αλλά όχι για τον άνθρωπο. Τα νυχτόβια ζουν κανονικά βυθισμένα στην άμμο και αφήνουν έξω τα δύο άκρα του σώματός τους.
Ακόμη και σήμερα οι λαϊκοί ψαράδες πιστεύουν για τα ημερόβια ότι ο σπόρος τους πέφτει από τον Ουρανό. Τα Ολοθουροειδή θεωρούνται ως ο καλύτερος μεζές για στείρες γυναίκες. Είναι κατ’ εξοχήν γονιμικά. Τα επιπλέοντα θεία κειμήλια του ακρωτηριασθέντος Ουρανού κατά τη γνώμη μας δεν ήταν τίποτα άλλο παρά τα Ολοθουροειδή της ημέρας, την εποχή της γονιμοποίησης τους (Ιούνιος – Σεπτέμβριος).
γ) Η Αφροδίτη των Κυθήρων δεν πρέπει να συνδέεται ούτε να συγχέεται με την Ανατολίτικη Αστάρτη τη Σημιτική, η οποία αρχικά ήταν θεά του θανάτου, ούτε έχει καμία σχέση με τη Φοινικική την Πάνδημο όπως υποστηρίζεται από πολλούς.
δ) Η Κυθερεία Ουρανία Αναδυομένη Αφροδίτη δεν έχει σχέση με την Πάνδημον την Κυπρίαν γιατί η Αφροδίτη των Κυθήρων ελατρεύθηκε στην Πελοπόννησο και σε πολλά μέρη της Ηπειρωτικής Ελλάδας ως Κουροτρόφος δηλ. παιδαγωγός και προστάτης των κορασίδων όπως ακριβώς και η Άρτεμις. Έτσι λ.χ. στα Κύθηρα, τη Σπάρτη, στη Σικύωνα, στην Ερμιόνη (Αργολίδα), στην Αρκαδία, στη Ναύπακτο, στην Ήπειρο η έναρξη της ετήσιας εορτής της γινόταν από παρθένες γιατί η Κυθερεία Αφροδίτη δεν ήταν μόνο προστάτης των παρθένων και της παρθενικής ζωής αλλά ετιμάτο και ως προστάτης του γάμου (νυμφαία). Ετιμάτο επίσης στα νησιά του Αιγαίου, την Κρήτη, την Πελοπόννησο και τη Στερεά ως προστάτης του συζυγικού βίου και των αρμονικών σχέσεων στις οικογένειες όπως και η Ήρα.
ε) Η Κυθηρεία Αφροδίτη σε πολλά μέρη του Ηπειρωτικού Ελλαδικού χώρου εκτός από το οικιακό ρόλο της ελατρευόταν και ως θεά των γεννήσεων της ευτοκίας και του τοκετού. Στην Αττική μάλιστα βοηθούσε την Αγροτέρα Αρτέμιδα στις δυστοκίες των φτωχών γυναικών. Το ίδιο, ως προστάτης των γυναικών που επρόκειτο να γεννήσουν (επιτόκες) ελατρεύετο και στην Ερμιόνη όπου το πρώτο αποβιβάσθη από τα Κύθηρα και όπου εν αναμονή της αφίξεώς της είχαν ιδρύσει περικαλλή ναό και ετιμάτο ως προστάτης της συζυγικής ζωής και του νόμιμου γάμου.
στ) Η Πάνδημος Αφροδίτη που γεννήθηκε στην Πάφο της Κύπρου πρέπει να ήταν άλλο πρόσωπο ίσως κόρη κάποιας που είχε σχέση με την Αστάρτη. Στην Κυθηρεία Αφροδίτη θυσίαζαν περιστέρια ενώ στην Πάνδημο κριάρια. Η Πάνδημος εκτός από την Κύπρο ελατρευόταν στην Κόρινθο και στη Σικελία και τα τελευταία χρόνια του αρχαϊκού κόσμου στην Αθήνα που την εισήγαγαν οι μορφωμένες εταίρες που ήρθαν από την Ανατολή. Αυτές με την έκτακτη (ανωτέρα) τους μόρφωση έπαιζαν στην Αθήνα μεγάλο κοινωνικό ρόλο και έφεραν και εμπέδωσαν το δόγμα ότι ο έρωτας είναι δικαίωμα των πτωχών και των πλουσίων, των ωραίων και των άσχημων των ταπεινών και των υπερηφάνων. Έτσι έφεραν το συρμό στην Αθήνα ώστε η συναναστροφές με τις ανεπτυγμένες πνευματικά εταίρες να θεωρούνται και τρόπος καλής ανατροφής! Έτσι διελύθησαν πολλές οικογένειες. Οι άνδρες είχαν όλοι παλλακίδες και φθάσαμε όπως λέγει ο Ιστορικός Πολύβιος στην υπογεννητικότητα που ήταν μια από τις αιτίες που υποδουλώθηκε η Ελλάδα στους Ρωμαίους.
ζ) Τέλος, η Λατρεία της Κυθερείας Ουρανίας Αφροδίτης ήταν σε όλα τα μέρη που ελατρευόταν οπωσδήποτε σεμνή, δεν έφευγε από την ευπρέπεια. Σε αντίθεση προς την Πάνδημο Κυπρία. Οι Έλληνες που συνταύτιζαν τη θρησκευτικότητά τους με την Κυθερεία Αφροδίτη καθώς και της αξιοπρέπειας είχαν καί την αντίληψη της σεμνότητας ανεπτυγμένη.
Πηγή: https://www.iatrikionline.gr/ από τους: Χρίστος Θ. Οίκονομόπουλος & Άλεξάνδρα Οίκονομοπούλου
