Μελετώντας την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, κυρίαρχο ρόλο παίζει η επιστημονική σκέψη, που ξεπήδησε μέσα από τη φιλοσοφία και αναπτύχθηκε μαζί της. Μπορεί στις μέρες μας να ξεχωρίζουμε τους δύο αυτούς χώρους, στην αρχαιότητα όμως συνυπήρχαν και κατά βάση συλλειτουργούσαν.
Παρακολουθώντας την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, διαπιστώνουμε ένα πολύ ενδαφέρον φαινόμενο: πρώτα αναπτύχθηκε στα δύο «άκρα» – Μικρά Ασία και Κάτω Ιταλία και μετά συνέρρευσε / πέρασε την Αθήνα.
Αν οι πρώτοι Ίωνες φιλόσοφοι ασχολούνται με τα αίτια δημιουργίας και τη δομή του κόσμου, οι φιλόσοφοι της κλασικής εποχής : σοφιστές – Σωκράτης – Πλάτωνας – Αριστοτέλης , όχι μόνο στράφηκαν στον άνθρωπο και στα δημιουργήματά του, κατασταίνοντάς τον κέντρο του ενδιαφέροντος, αλλά μετέφεραν τη φιλοσοφική ζύμωση στην Αθήνα και έδωσαν μια νέα στροφή στον καθόλου φιλοσοφικό στοχασμό.
Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι στην είσοδο της Ακαδημίας του Πλάτωνα υπήρχε η επιγραφή «Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω», θεωρώντας ότι η γεωμετρία δηλώνει την ισότητα, τη δικαιοσύνη και την ακρίβεια.
Εμβαθύνοντας στο πλούσιο έργο του Αριστοτέλη, αγαπητού και εκλεκτού μαθητή του Πλάτωνα, βρίσκουμε τη συναίρεση φιλοσοφίας και επιστήμης. Στο κείμενό μας θα φωτίσουμε την πρωτοποριακή διάσταση του Αριστοτέλειου έργου, όπως το προσεγγίσαμε στις 24 Ιανουαρίου 2023 στο μάθημα Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας, στο Λύκειον Ελληνίδων Ξάνθης.
Αφού προσεγγίσουμε γενικά την επαφή του Αριστοτέλη με την επιστήμη, στη συνέχεια θα στραφούμε κυρίως στον χώρο της Βιολογίας,
*
Ξεκινούμε από κάποιες απόψεις που διατυπώνει ο Κώστας Δημητρακόπουλος, Πρόεδρος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας, Μαθηματικός και Καθηγητής Λογικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο οποίος σημειώνει : «Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε με πολλές επιστήμες με την πολιτική, την ηθική, τη λογική με το ζήτημα της δημοκρατίας της δικαιοσύνης και πραγματικά έχει πολλά να μας πει και στη δική μας εποχή. Ξανακοιτάζοντας αυτά που είπε θα ωφεληθούμε. Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στην έννοια του καλού και στο πώς θα κανονίσουμε τη ζωή μας με βάση τις εμπειρίες μας… Είναι ανάγκη να σταματήσει ο άκρατος ωφελιμισμός. Έχουμε γίνει πολύ ωφελιμιστές σε σχέση με αυτό που είχε στο μυαλό του ο Αριστοτέλης. Θέλουμε άμεσα αποτελέσματα. Σήμερα κάνουμε παιδεία για να βρούμε δουλειά. Πρέπει να γυρίσουμε πίσω στην έννοια του καλού και στο πώς θα κανονίσουμε τη ζωή μας με βάση τις εμπειρίες μας… Είναι ανάγκη να σταματήσει ο άκρατος ωφελιμισμός. Τι είναι η Ευδαιμονία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη; «Το να στοχεύουμε στο καλό όχι μόνο για μας αλλά και για τους άλλους είναι μια προσέγγιση της έννοιας της ευδαιμονίας».
*
Ο Αριστοτέλης συνέβαλε σε κάθε σχεδόν τομέα τις ανθρώπινης γνώσης και ήταν ιδρυτής πολλών νέων πεδίων της. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Μπράιαν Μαγκί (Bryan Magee), «είναι αμφίβολο αν κάποιο ανθρώπινο ον γνώριζε τόσα πολλά όσα αυτός». Ο Αριστοτέλης έθεσε τις αρχές της τυπικής λογικής, ήταν πρωτοπόρος στη μελέτη τις ζωολογίας, και επηρέασε κάθε μελλοντικό επιστήμονα και φιλόσοφο μέσα από τη συμβολή του στην επιστημονική μέθοδο. Ο Μπέρτραντ Ράσελ σημειώνει ότι «σχεδόν κάθε σοβαρή διανοητική εξέλιξη έπρεπε να ξεκινήσει με μια επίθεση σε κάποιο Αριστοτέλειο δόγμα».
Αναφορά στο έργο του γίνεται και τις μέρες μας, όχι μόνο από φιλολόγους και φιλοσόφους, αλλά και από κορυφαίους των άλλων επιστημών.
*
Θα προσεγγίσουμε τη σκέψη του Αριστοτέλη ξεκινώντας με όσα γράφει στα «Μετά τα Φυσικά»Α 2, 982 b 12:
«Διὰ γὰρ τὸ θαυμάζειν οἱ ἄνθρωποι καὶ νῦν καὶ τὸ πρῶτον ἤρξαντο φιλοσοφεῖν, ἐξ ἀρχῆς μὲν τὰ πρόχειρα τῶν ἀτόπων θαυμάσαντες, εἶτα κατὰ μικρὸν οὕτω προϊόντες καὶ περὶ τῶν μειζόνων διαπορήσαντες, οἷον περί τε τῶν τῆς σελήνης παθημάτων καὶ τῶν περὶ τὸν ἥλιον καὶ τὰ ἄστρα καὶ περὶ τῆς τοῦ παντὸς γενέσεως […]»
«Γιατί, όπως συμβαίνει και τώρα, οι άνθρωποι άρχισαν για πρώτη φορά να φιλοσοφούν από περιέργεια και θαυμασμό. Στην αρχή θεώρησαν άξια θαυμασμού τα παράξενα της καθημερινής ζωής και, προχωρώντας σιγά σιγά με αυτόν τον τρόπο, άρχισαν να προβληματίζονται και για τα πιο σημαντικά, όπως λ.χ. για τα φαινόμενα της σελήνης και του ήλιου, για τα άστρα, για τη γέννηση του σύμπαντος».
Θα συνεχίσουμε την προβληματική του παραθέτοντας τη μετάφραση: «Αυτός όμως που απορεί και που θαυμάζει, αντιλαμβάνεται ότι αγνοεί (γι’ αυτό και όποιος αγαπά τους μύθους είναι κατά κάποιο τρόπο και φιλόσοφος, αφού οι μύθοι συντίθενται από γεγονότα θαυμάσια). Εφόσον λοιπόν οι άνθρωποι φιλοσόφησαν για να ξεφύγουν από την άγνοιά τους, είναι φανερό ότι επιζήτησαν την επιστήμη για την ίδια τη γνώση και όχι χάριν κάποιας χρησιμότητας. Αυτό φαίνεται και από την πορεία των πραγμάτων. Μόνο όταν όλες σχεδόν οι άμεσες ανάγκες τους ικανοποιήθηκαν, και το ίδιο συνέβη με την άνεση και την απόλαυσή τους, μόνο τότε οι άνθρωποι στράφηκαν σ’ αυτού του είδους την πνευματική αναζήτηση. Είναι λοιπόν φανερό ότι τη γνώση αυτή δεν την επιζητούμε για να καλύψει άλλη ανάγκη, αλλά,όπως λέγεται ότι ελεύθερος είναι εκείνος ο άνθρωπος που υπάρχει για τον εαυτό του και όχι για κάποιον άλλον, έτσι επιζητούμε και αυτήν ως τη μόνη ελεύθερη επιστήμη. γιατί είναι η μόνη που υπάρχει γι’ αυτήν την ίδια». [Μετάφραση: Β. Κάλφας]
*
Στην εκλεκτή σειρά βιβλίων Quesais-je ? που εξέδιδε ο Ι. Ν. Ζαχαρόπουλος με τον τίτλο Τι πρέπει να ξέρω, ανάμεσα σε άλλα φιλοσοφικού ενδιαφέροντος βιβλία, μαθητής γυμνασίου και μετά φοιτητής μελέτησα το βιβλίο του PierreDucassé«Οι μεγάλες φιλοσοφίες» (1966). Τι κράτησα από το βιβλίο αυτό για τον Αριστοτέλη;
«Η φιλοσοφία του (ενν. Αριστοτέλη) θα επιδιώξει να κάνει να επικρατήσει η αίσθηση του πραγματικού κι η αξίωση για βεβαιότητα πάνω στο ένστικτο τις αναζητήσεως, πάνω στην ανησυχία το ιδεώδους. Θα θελήσει να επαναφέρει τη σκέψη απ’ τον ουρανό στη γη, ν’ αναδείξει ότι το πραγματικό είναι μέσα στα επί μέρους πράγματα, ότι οι ιδέες δεν είναι κάτι ξεχωριστό απ’ τα όντα αυτού του κόσμου κι ότι η αρετή πρέπει να βρει τον κανόνα τις και την ανταμοιβή τις εδώ κάτω. Ο Αριστοτέλης κατόρθωσε να μεταστρέψει με μιας την ορμή του Πλατωνισμού, γιατί ανεκάλυψε το απαράμιλλο όργανο τις φιλοσοφικής Μεθόδου: ένα παγκόσμιο σύστημα αναλύσεως και αποδείξεως, ικανό, φαινομενικά, να ικανοποιήσει τις τις διανοητικές επιθυμίες που προκάλεσεν ο Πλάτων, ικανό, τις, και να τις κάνει στείρες: τη Λ ο γ ι κ ή».
*
Στη συνέχεια θα στρέψουμε το ενδιαφέρον μας στη Βιολογία. Ως σήμερα διασώθηκαν κατάλογοι που περιλαμβάνουν 143 τίτλους έργων του Αριστοτέλη. Το 1/4 των έργων του που διασώθηκαν είναι βιολογικά συγγράμματα.
Ο Σταγειρίτης έκανε παρατηρήσεις πάνω στην Αστρονομία, τη Μετεωρολογία, τη Χημεία, τη Φυσική, την Ψυχολογία. Τη μεγαλύτερη φήμη του όμως την απόκτησε ως ερευνητής της Ζωολογίας και της Βιολογίας. Ίδρυσε μια εκτεταμένη περιγραφική ζωολογία, χωρίς να περιορίζεται μόνο στην περιγραφή του σχήματος, αλλά έφερε και την Ανατομία και την Εμβρυολογία στον κύκλο των παρατηρήσεών του.
Είναι φυσικό να αναρωτηθείς πώς ο Αριστοτέλης έφτασε σε αυτή τη βαθμίδα γνώσης και έρευνας.
Ο πατέρας του Νικόμαχος ήταν γιατρός στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Β΄, συνεπώς ο Αριστοτέλης είχε επαφή με αυτόν το χώρο. Ακολουθεί η εικοσάχρονη μαθητεία κοντά στον Πλάτωνα, ενώ μετά το θάνατό του εγκαθίσταται στη Μικρά Ασία – στην Άσσο, και από κει στη Λέσβο. Το 343 π.Χ. εγκαταλείπει το νησί και αναλαμβάνει τη διαπαιδαγώγηση του 13χρονου Αλέξανδρου. Το 335 π.Χ. ιδρύει στην Αθήνα το Λύκειον.
Όσον αφορά την τρίχρονη παραμονή του στην Λέσβο, σύμφωνα με τον πρωτοπόρο της μαθηματικής και θεωρητικής βιολογίας και μελετητή των κλασικών κειμένων Τhomson d` Arcy (1880 – 1948) «ο Αριστοτέλης πέρασε τα τρία πιο όμορφα χρόνια της ζωής του στη Μυτιλήνη. Βρέθηκε σ` ένα νησί που ήταν πνιγμέ¬νο στα δάση. Εδώ υπήρχε μεγάλος αριθμός από σπάνια ζώα και σπάνια φυτά. Έτσι του δόθηκε η ευκαιρία να μελετήσει σε βάθος τη φυσική ιστορία του νησιού. Η συναναστροφή του εδώ με ψαράδες, κυνηγούς και γεωργούς τον βοήθησε να συλλέξει πολλές πληροφορίες και υλικό. Αυτό εξηγεί γιατί αναφέρονται στα έργα του συχνά στοιχεία που είχε συλλέξει στην περιοχή της Μυτιλήνης, και ειδικά στον κόλπο της Γέρας και της Καλλονής».
Το corpus των αριστοτελικών κειμένων που πραγματεύονται βιολογικά-ζωολογικά ζητήματα αποτελείται κυρίως από το Περί ψυχής και τα Των περί τα ζώα ιστοριών, Περί ζώων μορίων, Περί πορείας ζώων, Περί ζώων κινήσεως, Περί ζώων γενέσεως – μολονότι και σε άλλα έργα του φιλοσόφου απαντούν παρατηρήσεις για τα ζώα και τον τρόπο ζωής τους, Το Περί τα ζώα ιστοριών αποτελεί μια καταγραφή των κυριότερων φαινομένων της ζωικής ζωής εντός ενός πλαισίου που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε ταυτοχρόνως συγκριτικής μορφολογίας, φυσιολογίας και ηθολογίας. Απεναντίας το Περί ζώων μορίων πραγματεύεται μόνο τη μορφολογία, εστιάζοντας την προσοχή στις λειτουργίες των επιμέρους ζωικών μερών που εξετάζονται κάθε φορά. Παρομοίως το Περί ζώων γενέσεως αναπτύσσει λεπτομερώς τις λειτουργίες που αφορούν την αναπαραγωγή των έμβιων, ενώ τα Περί πορείας ζώων και Περί ζώων κινήσεως πραγματεύονται τους διάφορους τρόπους κίνησης των ζώων, όπως εξάλλου φανερώνουν και οι τίτλοι.
Στα βιολογικά του συγγράμματα μνημονεύει περίπου 500 ζώα. Από τις περιγραφές που τις δίνει μπορούμε να καταλάβουμε ότι ο τις είχε κάνει ανατομικές έρευνες σε πάνω από 50 ζώα. Δεν είχε κάνει ανατομικές έρευνες σε σώμα ανθρώπου, γιατί αυτό το θεωρούσαν ιερό, αλλά από τις περιγραφές του εύκολα μπορούμε να καταλάβουμε ότι είχε κάνει ανατομία σε ανθρώπινο έμβρυο.
*
Στο τελευταίο μέρος της εργασίας μας θα δώσουμε τον λόγο στην καθηγήτρια Βιολογίας του ΑΠΘ Ελένη Βουλτσιάδου που με συνεργάτες της καθηγητές και φοιτητές διενεργούν έρευνα σχετικά με τη θαλάσσια μέσα από αρχαία κείμενα, στο Εργαστήριο Ζωολογίας του Τμήματος Βιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Η κα Βουλτσιάδου παρατηρεί:
«Διάφοροι μελετητές του έργου του, λόγιοι και επιστήμονες, έχουν δικαίως θεωρήσει ότι ο Αριστοτέλης ανακάλυψε την επιστήμη, ίδρυσε την επιστήμη της βιολογίας, τη φιλοσοφία της βιολογίας, και την επιστήμη της ζωολογίας και ότι υπήρξε πατέρας της ζωολογικής ταξινόμησης»
Στοιχεία της μελέτης παρουσιάστηκαν στο 8ο Πανελλήνιο συνέδριο Οικολογίας όπου η κα Βουλτσιάδου αναφέρθηκε στη βιοποικιλότητα στο Αιγαίο 2.400 χρόνια πριν και στον Αριστοτέλη ως θαλάσσιο βιολόγο, για τον οποίο ο Κάρολος Δαρβίνος, όταν διάβασε το Περί ζώων μορίων, έγραψε στον William Ogle που είχε επιμεληθεί την αγγλική μετάφραση: «Ο Linnaeus και ο Cuvier υπήρξαν οι δύο Θεοί μου … όμως μπροστά στο γερο-Αριστοτέλη δεν είναι παρά απλά μαθητούδια»…
Όπως τόνισε η κα Βουλτσιάδου, στα ζωολογικά έργα του Αριστοτέλη ο μελετητής αντιλαμβάνεται ότι εν μέρει βασίζεται σε γνώσεις που απέκτησε με προσωπική παρατήρηση και μεθόδους όπως η ανατομία και εν μέρει σε πληροφορίες που του μετέφεραν οι αλιείς, άλλοι επαγγελματίες και απλοί άνθρωποι.
«Παρόλο που ο στόχος δεν ήταν να δώσει μια ταξινόμηση των ζώων, ο Αριστοτέλης για πρώτη φορά τακτοποιεί τη χαώδη ποικιλότητα των οργανισμών διακρίνοντας τα είδη και τοποθετώντας τα σε ανώτερες ομάδες. Πρώτα από όλα διακρίνει τα ζώα που ζουν στο νερό, τα ένυδρα, σε θαλάσσια, ποτάμια, λιμναία και τελματιαία. Υποστηρίζει ότι η ποικιλότητα είναι μεγαλύτερη στο θαλάσσιο περιβάλλον απ’ ό,τι στο χερσαίο. Η παρατήρησή του είναι απόλυτα σωστή, σε επίπεδο ανώτερων ομάδων όπως σήμερα γνωρίζουμε. Ο Αριστοτέλης αποδίδει αυτό το γεγονός στην πιο φιλόξενη φύση του νερού και στο γεγονός ότι στη θάλασσα συμμετέχουν όλα τα στοιχεία, το νερό, ο αέρας και ο βυθός, στηρίζοντας έτσι οργανισμούς που ζουν και στα τρία αυτά περιβάλλοντα».
*
Κλείνοντας την εργασία μας, από τη θάλασσα ας πάμε στον ουρανό. Το 2017 οργανώσαμε με τους σπουδαστές και σπουδάστριες του τμήματος Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας, στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης στην Ξάνθη, εκδήλωση για τα 2400 χρόνια από τη γέννηση του Αριστοτέλη. Προσωπικά αναφέρθηκα, ανάμεσα στα άλλα, στο έργο του Αριστοτέλη «Μετεωρολογικά» που στηρίζεται στην Παρατήρηση και στη Λογική. Ένα απόσπασμα το αφιέρωσα στον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ Τραμπ, που αμφισβητεί την κλιματική αλλαγή. Αυτό που γράφει ο Αριστοτέλης θα ωφελήσει όποιον / όποιαν αμφισβητεί πως οι παρεμβάσεις του ανθρώπου προκαλούν την αλλαγή του κλίματος:
«οὐκ αἰεὶ δ’ οἱ αὐτοὶ τόποι τῆς γῆς οὔτ’ ἔνυγροί εἰσιν οὔτε ξηροί, ἀλλὰ μεταβάλλουσιν κατὰ τὰς τῶν ποταμῶν γενέσεις καὶ τὰς ἀπολείψεις = δεν είναι πάντοτε οι ίδιοι τόποι της γης ούτε υγροί ούτε ξεροί, αλλά μεταβάλλονται σύμφωνα με τη δημιουργία και τον αφανισμό των ποταμών (…) μέγισται μὲν οὖν φθοραὶ γίγνονται καὶ τάχισται ἐν τοῖς πολέμοις, ἄλλαι δὲ νόσοις, αἱ δὲ ἀφορίαις, καὶ ταύταις αἱ μὲν μεγάλαι αἱ δὲ κατὰ μικρόν = μεγαλύτερες λοιπόν φθορές και γρηγορότερες γίνονται στους πολέμους, άλλες σε αρρώστιες, άλλες σε άγονες περιόδους, άλλες μεγάλες και άλλες μικρές».
.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, 27 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2023
