Ο καθηγητής Γενετικής Χρήστος Γιαπιτζάκης αναλύει στην «Κ» πώς η επικούρεια φιλοσοφία μπορεί να αποτελέσει στρατηγική για τη διαχείριση του άγχους
Είναι επίκαιρος ο Επίκουρος, μολονότι έχουν περάσει αιώνες από τη διδασκαλία του; Η απάντηση του δρος Χρήστου Γιαπιτζάκη είναι κάτι παραπάνω από θετική, σημειώνοντας ότι ο αρχαίος φιλόσοφος είναι ο πρώτος που «μίλησε για τον επιστημονικό ανθρωπισμό».
Συναντήσαμε τον αναπληρωτή καθηγητή Γενετικής του ΕΚΠΑ λίγα 24ωρα προτού αρχίσει το 14ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας.
Εκ των επικεφαλής του «Κήπου των Αθηνών», συνδιοργανωτής του Συμποσίου, έχει εντυπωσιακό βιογραφικό, ωστόσο δεν κρύβει ότι η μεγάλη του αγάπη είναι η σκέψη του Επίκουρου. Συναντηθήκαμε σε ένα κτίριο της Ιατρικής Αθηνών, όχι για να αναπτύξουμε θέμα του πεδίου του, αλλά για να εξετάσουμε το πώς η επικούρεια σκέψη μπορεί να αλλάξει τον τρόπο της αντίληψής μας, ακόμα και να υψώσει άμυνες απέναντι στο καταστροφικό άγχος της καθημερινότητας.
Ρωτάω τον δρα Γιαπιτζάκη πώς και γιατί έγινε επικούρειος. Πριν από αρκετά χρόνια «πολλοί άνθρωποι από διαφορετικούς τομείς της κοινωνίας καταλάβαμε ότι ο Επίκουρος είχε δίκιο σε πάρα πολλά σημεία. Στην επιστήμη μίλησε για άτομα και κενό, μίλησε για πολλούς κόσμους στο σύμπαν, μίλησε για την εξέλιξη των ειδών. Μίλησε για το δικαίωμα της ευδαιμονίας κάθε ανθρώπου», ασχέτως φύλου ή οικονομικής κατάστασης.
Ουσιαστικά είπε «αυτά που λένε οι σύγχρονες ανθρωπιστικές επιστήμες: Για το δικαίωμα του κάθε ανθρώπου να ζήσει με ελεύθερη βούληση και με υπευθυνότητα». Και προσθέτει: «Γι’ αυτό θεωρούμε ότι ο Επίκουρος μίλησε για τον επιστημονικό ανθρωπισμό».
Επικούρεια σκέψη απέναντι στον παραλογισμό
Γυρίζει πίσω τον χρόνο, πριν από περίπου 20-25 χρόνια: «Είχα ήδη καριέρα, αλλά συναντούσα παραλογισμό και κακία στην ευρύτερη κοινωνία, δυστυχώς και μέσα στο πανεπιστήμιο».
Επιδίωξε να βρει απαντήσεις: «Προσπαθώντας να καταλάβω γιατί υπάρχουν αυτοί που δημιουργούν τα προβλήματα, διάβασα ψυχολογία και έτσι τελικά έφτασα στη φιλοσοφία του Επίκουρου».
Σημειώνει ότι ο Επίκουρος κατάλαβε ότι η κοινωνία δεν μπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο, παρά μόνο με μόρφωση. Εφτιαξε μια δική του σχολή (μέσα στον Κήπο), όπου δεχόταν τους πάντες (άνδρες, γυναίκες, πλούσιους, φτωχούς, ελεύθερους, δούλους, εταίρες).
Ο Επίκουρος συμφιλοσοφούσε ακόμα και με δούλους.
«Αυτό που προσπαθούσαν να κάνουν ήταν να μορφώσουν οποιονδήποτε ερχόταν. Ο Κήπος ήταν ανοιχτός για όλους: Εγραφαν βιβλία, συγγράμματα, λόγους. Οποιος ήθελε άκουγε. Αυτό δηλαδή που έκαναν οι διαφωτιστές του 18ου αιώνα».
Βασική έννοια για τους επικούρειους είναι η ευδαιμονία, η κατάσταση που δεν πονάει το σώμα και η ψυχή – η απονία και η αταραξία. «Αυτό που ονομάζει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας σωματική και ψυχική υγεία είναι η πλήρης σωματική και ψυχική ευημερία του ανθρώπου. Ο ΠΟΥ δίνει τον ορισμό της υγείας κατ’ αντιστοιχία με τον ορισμό και την περιγραφή του Επίκουρου για την ευδαιμονία».
Η διαχείριση του στρες
Πώς όμως η επικούρεια φιλοσοφία μπορεί να αποτελέσει μέθοδο αντιμετώπισης του άγχους; Στο περσινό Συμπόσιο αυτό το ερώτημα ήταν η κεντρική θεματική, φέτος όμως θα το προσεγγίσουν από διαφορετικές διαδρομές (π.χ.: ο φόβος του θανάτου και της αρρώστιας).
Υπενθυμίζει ότι στη διάρκεια της πανδημίας η ομάδα του στο πανεπιστήμιο, μαζί με τους καθηγητές Γιώργο Χρούσο και Βαγγέλη Πρωτοπαπαδάκη, «έτρεξε» ένα πρόγραμμα από την Περιφέρεια Αττικής με τη συμμετοχή περίπου 100 ατόμων. Ηταν ένα ταχύρρυθμο πρόγραμμα φιλοσοφικής διαχείρισης του στρες, διάρκειας ενός μηνός, «που είχε μεγάλη επιτυχία – τώρα συζητάμε με την Περιφέρεια Αττικής και με άλλους για να το εφαρμόσουμε προς ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, επαγγελματίες υγείας, αλλά και στον μέσο μορφωμένο άνθρωπο, ώστε να το χρησιμοποιεί στην καθημερινότητά του».
Ο δρ Γιαπιτζάκης επιχειρεί εν συντομία να περιγράψει αυτήν την επικούρεια μέθοδο: «Ο εγκέφαλος του ανθρώπου ουσιαστικά έχει τρεις ικανότητες, γιατί αποτελείται από τρεις αλληλεπικαλυπτόμενους εγκεφάλους: Ενστικτα, συναισθήματα και νόηση».
«Ο Επίκουρος μιλάει για τη φυσική και αναγκαία επιθυμία. Αν δεν ικανοποιήσουμε αυτή την επιθυμία, το σώμα μας θα πονάει. Διψάμε, πρέπει να πιούμε. Τι χρειάζεται για να μην πονάει το σώμα μας, να έχουμε απονία; Είναι μια κινητική ηδονή, όπως έλεγε ο Επίκουρος, ώστε να εξαλείφεται ο πόνος της δίψας. Ομως υπάρχει και η φυσική, μη αναγκαία επιθυμία. Δηλαδή όταν διψάω, να πιω μια σαμπάνια 50 ετών, που είναι πανάκριβη. Αυτό –μας λέει ο Επίκουρος– δεν το χρειάζεσαι. Δηλαδή μπορείς να ξεδιψάσεις με νεράκι. Τώρα, αν πας σε γάμο και σου προσφέρουν μια πολύ ωραία, ακριβή σαμπάνια, πιες την και ευχαριστήσου. Γιατί αυτοί που δεν έχουν ανάγκη από πολυτέλεια, την ευχαριστούνται πιο πολύ».
Συνεχίζει λέγοντας ότι «το συναίσθημα είναι κριτήριο αλήθειας: Ο,τι μας ευχαριστεί είναι συγγενικό με τη φύση μας. Η ηδονή δηλαδή. Οτιδήποτε μας πονάει είναι εχθρικό προς τη φύση μας. Αυτό το κατάλαβε ο Επίκουρος παρατηρώντας τους ανθρώπους». Ο καθηγητής συμπληρώνει ότι το συναίσθημα έχει εξελιχθεί στα θηλαστικά για να τροποποιεί τη συμπεριφορά τους ανάλογα με το περιβάλλον.
Δίνει ένα παράδειγμα: «Συνεχίζουμε την κουβέντα μας εφόσον δεν μας απειλεί κανένας. Το συναίσθημα είναι όμως για το τώρα. Τώρα αισθάνομαι καλά και συνεχίζω αυτό που κάνω ή τώρα αισθάνομαι χάλια, φυσάει πολύ, οπότε θέλω να βάλω παραπάνω ρούχα, να μην κρυώνω».
Το τρίτο στάδιο είναι η νόηση: «Δεν έχει νόημα να πω ότι σε έξι μήνες από τώρα, τον Νοέμβριο του 2024 στις 6 το απόγευμα, θα στενοχωρηθώ. Η νόηση είναι εκείνη που θυμάται το παρελθόν, αναλύει το παρόν και προγραμματίζει το μέλλον. Με τη νόηση έχουμε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Τι κάνουμε όμως καθώς έχουμε παράλογες απόψεις, ιδεοληψίες, αυταπάτες; Φτιάχνουμε σενάρια με το μυαλό μας και, επειδή τα σκεφτόμαστε, δημιουργούμε συναίσθημα αρνητικό αυτή τη στιγμή».
Και ακολουθεί παράδειγμα: «Περπατάω στον δρόμο, έρχεται ένα αυτοκίνητο κατά πάνω μου. Είναι φυσιολογικό να φοβηθώ και να παραμερίσω, να μη με πατήσει. Είναι ωφέλιμο. Αν όμως τώρα που είμαι σε ένα κτίριο, σκεφτώ ότι αν βγω από το κτίριο, θα με πατήσει αυτοκίνητο, φτιάχνω ένα σενάριο. Αυτό είναι φοβία, είναι στον νου μου».
Και η λύση; «Οπότε, ουσιαστικά, αν μάθουμε ποια είναι η φύση μας, η φύση του εγκεφάλου μας και τι είναι σημαντικό και ωφέλιμο για να είμαστε ατάραχοι και υγιείς ψυχοσωματικά, θα ικανοποιούμε τις φυσικές και αναγκαίες επιθυμίες μας, πάντα. Το συναίσθημα θα είναι κριτήριο αλήθειας. Αλλά δεν πρέπει να ενεργοποιώ τους μηχανισμούς του στρες σαν κινδυνεύει η ζωή μου. Γιατί αυτό κάνουμε εμείς οι άνθρωποι: Ο μηχανισμός του στρες έχει αναπτυχθεί στους προγόνους μας για να γλιτώσουν από καταστάσεις ζωής και θανάτου».
Η διαχείριση της νόησης; «Γίνεται με γνωσιακή ψυχοθεραπεία. Αυτό είναι επικούρειο. Γιατί λέει ο Επίκουρος: Παρατήρησε τη φύση του σύμπαντος και τη φύση του ανθρώπου, να έχεις αναλογικό τρόπο σκέψης για το τι μπορεί να γίνει, τι μπορεί να μην γίνει και να μην πιστεύεις σε παραμύθια, σε μύθους».
Ο δρ Γιαπιτζάκης συμπληρώνει πως με το πρόγραμμά τους το πέτυχαν, καθώς «ο ανθρώπινος νους είναι εύπλαστος. Αν πιστέψει κάποιος ότι κάτι είναι πολύ ωφέλιμο, θα αλλάξει τη συμπεριφορά του. Αυτό το είδαμε με τον COVID. Μέσα σε ένα μήνα οι περισσότεροι πλέναμε τα χέρια μας, κρατάγαμε αποστάσεις, φοράγαμε μάσκες».
Εχουμε αυτές τις ικανότητες, την πλαστικότητα του εγκεφάλου, όταν αντιληφθούμε τι είναι το σημαντικό και το ωφέλιμο, να αλλάξουμε συμπεριφορά.
Ο σύγχρονος «Κήπος»
Στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, οι σύγχρονοι επικούρειοι έχουν τον δικό τους «Κήπο», στον οποίο μοιράζονται τη γνώση.
Τον ρωτάω πώς μπορεί κάποιος να λάβει μέρος στον «Κήπο των Αθηνών»: «Στην ιστοσελίδα μας ανακοινώνουμε τις συναντήσεις. Συνήθως κάθε Πέμπτη στην αίθουσα Ελλήνων Λογοτεχνών, στη Γενναδίου, με ανοιχτή είσοδο για το κοινό».
Ολο αυτό άρχισε πριν από 15 χρόνια όταν μια μικρή παρέα ανθρώπων, από διάφορους τομείς, μαζεύτηκε σε μια καφετερία και συζήτησε περί Επίκουρου.
«Είπαμε να το καθιερώσουμε, να συναντιόμαστε μία φορά την εβδομάδα – ένας να αναπτύσσει το θέμα και να το συζητάμε. Μας άρεσε πολύ, αισθανόμασταν όμορφα – περιμέναμε πώς και πώς να ξανασυναντηθούμε. Σιγά σιγά το αγκάλιασε κι άλλος κόσμος, νοικιάσαμε αίθουσα».
Το Συμπόσιο
Το 14ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας διεξάγεται στις 17-18 Φεβρουαρίου με τίτλο: «Τα φιλοσοφικά φάρμακα του Επίκουρου κατά της δυστυχίας: Ανθρωπισμός και Επιστήμη».
Διοργανώνεται στο Πολιτιστικό Κέντρο Γέρακα του Δήμου Παλλήνης, στην περιοχή του Γαργηττού, τον τόπο καταγωγής του Επίκουρου και η είσοδος είναι ελεύθερη.
Το Συμπόσιο είναι επετειακό: Φέτος συμπληρώνονται 2.330 χρόνια από την ίδρυση του Κήπου, της σχολής του Επίκουρου.
Κλείνοντας, ο δρ Γιαπιτζάκης θέλησε να απευθύνει μια δική του πρόσκληση:
«Προσκαλούμε τον κόσμο να δει έναν άλλο τρόπο σκέψης από το συνηθισμένο. Δεν θέλουμε οπαδούς, θέλουμε ανθρώπους με κριτική σκέψη για να κρίνουν κι εμάς. Για να κάνουμε καλύτερη την κοινωνία μας, πρέπει να βελτιώσουμε τον εαυτό μας – με καλή νοοτροπία, με καλό τρόπο σκέψης επιστημονικό – φιλοσοφικό, μαζί με άλλους συνανθρώπους μας. Και αυτό όσοι έχουν ασχοληθεί με την επικούρεια φιλοσοφία το αισθανόμαστε από τις πρώτες στιγμές. Γι’ αυτό θέλουμε και να το συνεχίσουμε και να το μεταδώσουμε σε όποιον θέλει να το ακούσει».
- Ημερομηνία διεξαγωγής: 17-18 Φεβρουαρίου 2024
- Τόπος: Πολιτιστικό Κέντρο Γέρακα
- Διεύθυνση: Κλειτάρχου 23, Γέρακας
Το πρόγραμμα του Συνεδρίου
Πηγή: https://www.kathimerini.gr/
