Η Κατερίνα Νικολοπούλου γεννήθηκε στα Ιωάννινα και σπούδασε Φαρμακευτική στο Πανεπιστήμιο της Λευκωσίας (UNIC), αποκτώντας το 2022 τον ακαδημαϊκό τίτλο MPharm (Integrated Master). Εργάστηκε άμεσα ως υπεύθυνη φαρμακείου στη Λευκωσία, θέση που διατήρησε για δύο χρόνια, αποκτώντας έτσι πολύ νωρίς σημαντική επαγγελματική εμπειρία στο σύστημα φαρμακευτικών υπηρεσιών της Κύπρου. Πρόσφατα άρχισε να δραστηριοποιείται επαγγελματικά στην Ελλάδα διευθύνοντας το δικό της φαρμακείο σε μια κεντρική περιοχή της Αθήνας, στο νέο Παγκράτι. Συμμετέχει ενεργά σε συνέδρια και ημερίδες στην Ελλάδα και το εξωτερικό με αυξημένο ενδιαφέρον σε μεθόδους πρόληψης και εμβολιαστικής κάλυψης. Στόχος της καριέρας της είναι να προσφέρει ποιοτική και αξιόπιστη φαρμακευτική φροντίδα, να δραστηριοποιηθεί σε διαδικασίες ενημέρωσης των ασθενών και να υπηρετήσει την ασφαλή και ορθολογική χρήση φαρμάκων. Είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει τις μεγάλες προκλήσεις του σήμερα, προτάσσοντας την εξατομικευμένη φαρμακευτική αγωγή, την καλπάζουσα ψηφιακή τεχνολογία και την αυξημένη ζήτηση σύγχρονων υπηρεσιών φαρμακείου, ενώ προσβλέπει να συμβάλλει στη διαμόρφωση του νέου ρόλου του σύγχρονου φαρμακοποιού και να αναδείξει την τεχνολογική συνιστώσα του φαρμακείου του μέλλοντος. Κατέχει άδεια ασκήσεως επαγγέλματος στην Ελλάδα και Κύπρο και είναι μέλος του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αττικής. Μιλάει άριστα αγγλικά και διαθέτει υψηλές ψηφιακές δεξιότητες.
H συνέντευξη στο https://peoplenews.gr/ ένα σημαντικό site που ασχολείται με τους ανθρώπους της αριστείας!
Κυρία Νικολοπούλου διευθύνετε ένα φαρμακείο στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Ποιες είναι οι μεγάλες προκλήσεις στη δουλειά που κάνετε στη σύγχρονη εποχή που διανύουμε, ειδικά μετά την πανδημία;
Καταρχάς θα ήθελα να σας ευχαριστήσω θερμά για την ευκαιρία που μου δίνετε να επικοινωνήσω με τους συμπολίτες μας που έχουν την ανάγκη φαρμακευτικής φροντίδας – τη φροντίδα που ζητά και δέχεται ένας ασθενής, η οποία του εξασφαλίζει την ασφαλή, λογική και αποτελεσματική χρήση του φαρμάκου-, ελπίζοντας να τους φανώ χρήσιμη μέσα από την ευγενική αυτή φιλοξενία των απόψεών μου.
Πράγματι, πρόσφατα άρχισα να δραστηριοποιούμαι επαγγελματικά ως φαρμακοποιός, ένα επάγγελμα με βαθιές ιστορικές ρίζες και κοινωνικές αξίες, και να διευθύνω ένα φαρμακείο σε ένα κεντρικό μέρος της Αθήνας, στο νέο Παγκράτι. Επιτρέψτε μου όμως να πω, ότι θα έδινα περισσότερη έμφαση στην ιστορικότητα του Φαρμακείου, το οποίο περισσότερο από 40 χρόνια, στο ίδιο σημείο, προσέφερε και θα συνεχίσει να προσφέρει ποιοτική και αξιόπιστη φαρμακευτική φροντίδα, συνδυάζοντας την εμπειρία και την παράδοση με τις νέες σύγχρονες εξελίξεις του φαρμακευτικού επαγγέλματος.
Ας έρθω τώρα να απαντήσω στην κεντρική και πολύ εύστοχη ερώτησή σας που αφορά τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο φαρμακοποιός διαχρονικά, αλλά πολύ περισσότερο σήμερα. Είναι γεγονός ότι ο φαρμακοποιός αντιμετωπίζει ένα ευρύ φάσμα προκλήσεων, κατ’ εξοχήν σήμερα, σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από ραγδαίες εξελίξεις στον τομέα της υγείας και της ιατρικής τεχνολογίας. Η πληθώρα πληροφοριών και νέων φαρμάκων, η εξατομικευμένη φαρμακευτική αγωγή, η μικροβιακή αντοχή (AMR), η καλπάζουσα ψηφιακή τεχνολογία, η αύξηση της ζήτησης σύγχρονων υπηρεσιών φαρμακείου, όπως η άυλη συνταγογράφηση, η ηλεκτρονική εξυπηρέτηση, το e-pharmacy, και οι οικονομικές πιέσεις που επηρεάζουν την έλλειψη φαρμάκων είναι μερικές από τις προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει σήμερα ένας νέος φαρμακοποιός.
Επιπρόσθετα, η πρόσφατη πανδημία COVID-19 έφερε στο προσκήνιο νέες, ευρύτερες προκλήσεις, όπως για παράδειγμα τη διαχείριση αυξημένων υγειονομικών πρωτοκόλλων, την αυξημένη ζήτηση για συμβουλευτική υγείας, τη διαχείριση της παραπληροφόρησης, τη συμμετοχή σε προγράμματα εμβολιασμού. Οι εντυπωσιακές εξελίξεις της φαρμακευτικής βιοτεχνολογίας και των γονιδιωματικών τεχνολογιών διεύρυναν τους παραδοσιακούς τομείς της φαρμακευτικής με νέες γνώσεις, νέους τρόπους σχεδιασμού και ανάπτυξης φαρμάκων και παράλληλα ανέδειξαν νέες επιστημονικές κατευθύνσεις στη φαρμακευτική έρευνα, όπως η φαρμακογονιδιωματική και η εξατομικευμένη φαρμακευτική αγωγή. Μεγάλες αυτές οι προκλήσεις για το λειτούργημα του φαρμακοποιού!
Σε ένα τέτοιο πολύπλοκο και ραγδαία εξελισσόμενο περιβάλλον, ο φαρμακοποιός οφείλει να ανταποκριθεί στον κοινωνικό ρόλο του και να ακολουθήσει τις εξελίξεις της επιστήμης του. Κατ’ ελάχιστο οφείλει να πρωτοστατήσει στη δημιουργία και διατήρηση ενός ενημερωμένου, ενεργού και υγιούς πληθυσμού. Είναι καθήκον του η συνεχής ενημέρωση των ασθενών με απλό και αξιόπιστο τρόπο για τα επιστημονικά δεδομένα που σχετίζονται με συγκεκριμένες ασθένειες και τις υπάρχουσες φαρμακευτικές αγωγές και μεθόδους πρόληψης. Για παράδειγμα, η διάθεση καλά σχεδιασμένων φυλλαδίων στο χώρο του φαρμακείο και η παροχή κατάλληλα επεξεργασμένων γνώσεων στις διαδικτυακές καταχωρήσεις του φαρμακοποιού, είναι μια πρώτη καλή προσέγγιση για την πρόληψη, την αποτελεσματικότητα της φαρμακευτικής αγωγής και την προστασία της υγείας των ασθενών.
Ποιες θεωρείτε ότι είναι οι πλέον μεγαλύτερες δυσκολίες στη σχέση του ασθενή/καταναλωτή με το φάρμακο;
Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση και σας ευχαριστώ, καθώς μου δίνετε την δυνατότητα να αναδείξουμε πτυχές της πολύ ευαίσθητης σχέσης μεταξύ ασθενούς και φαρμάκου. Είναι αλήθεια ότι η σχέση αυτή είναι πολυεπίπεδη και συχνά παρουσιάζει αρκετές σύνθετες δυσκολίες που χρήζουν ιδιαίτερης αντιμετώπισης. Θα προσπαθήσω να δώσω συνοπτικά τις σημαντικότερες από αυτές και για ευκολότερη κατανόηση θα τις κατέτασσα στις παρακάτω τέσσερεις θεματικές:
- Κατανόηση της Πληροφορίας: Οι πληροφορίες σχετικά με τα φάρμακα πολλές φορές είναι πολύπλοκες και δύσκολο να κατανοηθούν από τον μέσο ασθενή, ενώ η ελλιπής κατανόηση των οδηγιών χρήσης, η παρερμηνεία των παρενεργειών και η σύγχυση με παρόμοια φάρμακα θέτουν σε κίνδυνο την υγεία του ασθενούς. Η πληθώρα των διαθέσιμων πληροφοριών, τόσο από τους λειτουργούς υγείας όσο και από άλλες πηγές (διαδίκτυο, φίλοι κ.λπ.), μπορεί να οδηγήσει σε διακοπή της φαρμακευτικής αγωγής και μακροπρόθεσμα να κλονίσει την σχέση εμπιστοσύνης ασθενούς και φαρμάκου.
- Συμμόρφωση στη Θεραπεία: Οι παρενέργειες των φαρμάκων μπορεί να είναι ενοχλητικές ή ακόμη και σοβαρές, οδηγώντας τους ασθενείς να διακόψουν τη φαρμακευτική αγωγή, ενώ οι χρόνιες παθήσεις απαιτούν μακροχρόνια θεραπεία, κάτι που μπορεί να είναι δύσκολο να διατηρηθεί. Επίσης, υπάρχουν πολλοί άλλοι παράγοντες που οδηγούν τον ασθενή στην μη τήρηση του δοσολογικού σχήματος, στην παράλειψη δόσεων ή λανθασμένη χρονική λήψη αυτών. Συχνή είναι η πρόωρη διακοπή της αγωγής όταν υπάρχει βελτίωση. Επιπρόσθετα αυτών, η σύγχυση με πολλαπλές φαρμακευτικές αγωγές είναι ένας επιπρόσθετος παράγοντας της μη συμμόρφωσης στη θεραπεία.
- Εμπιστοσύνη στην Φαρμακευτική Αγωγή: Οι ασθενείς μπορεί να αμφισβητήσουν την αποτελεσματικότητα των φαρμάκων ή να πιστεύουν σε εναλλακτικές θεραπείες. Οι φόβοι για τις παρενέργειες μπορούν να υπονομεύσουν την εμπιστοσύνη στον γιατρό και στα φάρμακα και κατ’ επέκταση να κλονιστεί η εμπιστοσύνη προς τον φαρμακοποιό του. Επιβάρυνση αυτών των παραγόντων επιφέρει και η έλλειψη επαρκούς πληροφόρησης, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε αμφιβολίες και δυσπιστία.
- Ψυχολογικοί και Κοινωνικοί Παράγοντες: Οι ασθενείς με χρόνια νοσήματα μπορεί να βιώσουν άγχος και κατάθλιψη, τα οποία τις περισσότερες φορές επηρεάζουν τη συμμόρφωση στη θεραπεία. Οι αρνητικές πεποιθήσεις σχετικά με την υγεία και τη θεραπεία μπορούν να δυσκολέψουν τη διαχείριση της νόσου, ενώ η έλλειψη υποστήριξης από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον μπορεί να επιβαρύνει την κατάσταση. Οι κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες, όπως το εισόδημα και η εκπαίδευση, μπορούν να επηρεάσουν την πρόσβαση στα φάρμακα και την κατανόηση των οδηγιών.
Θα ήταν παράληψή μου να μη αναφέρω τη λανθασμένη πληροφόρηση ή/και παραπληροφόρηση από το διαδίκτυο, την επιρροή από μη επιστημονικές πηγές, τη σύγχυση από αντικρουόμενες πληροφορίες και τη διάδοση μύθων για τα φάρμακα, ως επιπρόσθετους παράγοντες που επηρεάζουν που επηρεάζουν την εμπιστοσύνη και τη σχέση του ασθενούς με το φάρμακο.
Η αντιμετώπιση των δυσκολιών αυτών απαιτεί μια ολιστική προσέγγιση που περιλαμβάνει πρωτίστως τη βελτίωση της σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ των επαγγελματιών υγείας και του ασθενή. Η ενημέρωση των ασθενών σχετικά με τη νόσο τους και η σημασία της συμμόρφωσης στη θεραπευτική αγωγή είναι απαραίτητη. Από την πλευρά του ο φαρμακοποιός πρέπει να παρέχει σημαντική υποστήριξη στους ασθενείς, απαντώντας στις ερωτήσεις τους και εξηγώντας απλά και πιστικά τις οδηγίες χρήσης των φαρμάκων, ενώ τα προγράμματα συμμόρφωσης μπορούν να βοηθήσουν τους ασθενείς να τηρήσουν τη θεραπεία τους.
Πιστεύω ότι μέσω της συνεργασίας όλων των εμπλεκομένων, μπορούμε να βελτιώσουμε τη σχέση ασθενή-φαρμάκου και να επιτύχουμε καλύτερα αποτελέσματα στην υγεία.
Στην καρδιά του φθινοπώρου, ανοίγει πάντα η συζήτηση για τα εμβόλια. Ποιες συμβουλές ή συστάσεις θα είχατε να απευθύνετε στα μέλη της κοινότητας, δεδομένης μιας αμφισβήτησης που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια της πανδημίας;
Κατανοώ απόλυτα την ανησυχία και τους προβληματισμούς που μπορεί να προκαλεί το θέμα των εμβολίων, ειδικά μετά την περίοδο της πανδημίας. Είναι σημαντικό να έχουμε σαφή ενημέρωση για το θέμα, καθώς τα εμβόλια έχουν συμβάλει καθοριστικά στην εξάλειψη ή τον περιορισμό σοβαρών ασθενειών και δικαίως θεωρούνται σήμερα ένας από τους σημαντικότερους πυλώνες της προστασίας της δημόσιας υγείας.
Οι συμβουλές και οι συστάσεις που θα μπορούσε κάποιος να δώσει προς τα μέλη της κοινότητας αναφορικά με τα εμβόλια είναι θεωρητικές, και φαινομενικά θα έλεγα, απλές. Ωστόσο, πιστεύω ότι απαιτούν σοβαρή και ολοκληρωμένη προσέγγιση με έναν προσιτό και ταυτόχρονα εξιδεικευμένο τρόπο επικοινωνίας. Εδώ ο φαρμακοποιός μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στο να πείσει την κοινότητα για την ανάγκη εμβολιασμού της, καθώς η συχνή και πολυθεματική επικοινωνία μαζί της διευκολύνει το ρόλο αυτό.
Οι όποιες συμβουλές προς τους συμπολίτες μας θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψιν και να σέβονται τις προσωπικές ανησυχίες, να δίνουν έμφαση στην κοινωνική ευθύνη και να στηρίζονται σε επιστημονικά τεκμηριωμένα στοιχεία.
Για να απαντήσω ευθέως στο ερώτημά σας, τις δικές μου συμβουλές και συστάσεις προς την κοινότητα θα τις συνόψιζα στις παρακάτω:
- Ενημέρωση από αξιόπιστες πηγές: Επικεντρωθείτε σε πληροφορίες που προέρχονται από επιστημονικά περιοδικά, οργανισμούς δημόσιας υγείας (όπως ο ΕΟΔΥ) και έγκριτους επαγγελματίες υγείας και αποφύγετε την αναπαραγωγή ανεπιβεβαίωτων πληροφοριών από τα κοινωνικά μέσα.
- Συζήτηση με τον γιατρό: Ο γιατρός σας είναι ο καταλληλότερος άνθρωπος για να απαντήσει σε όλες τις απορίες σας σχετικά με τα εμβόλια, λαμβάνοντας υπόψη το προσωπικό σας ιατρικό ιστορικό.
- Διαχωρισμός γεγονότων από απόψεις: Είναι σημαντικό να διακρίνετε τις επιστημονικά τεκμηριωμένες πληροφορίες από τους ανυπόστατους ισχυρισμούς. Ελέγξτε την αξιοπιστία των προσωπικών απόψεων των φίλων και των συγγενών σας.
- Κατανόηση των οφελών των εμβολίων: Τα εμβόλια έχουν σώσει εκατομμύρια ζωές και έχουν εξαλείψει πολλές σοβαρές ασθένειες. Η προστασία του εμβολιασμού δεν περιορίζεται μόνο στο άτομο αλλά επεκτείνεται και στην κοινότητα, μέσω της συλλογικής ανοσίας (ανοσία της αγέλης).
- Ενημέρωση για τις παρενέργειες: Όπως κάθε φάρμακο, έτσι και τα εμβόλια μπορεί να προκαλέσουν παρενέργειες. Αν και οι παρενέργειες των εμβολίων είναι συνήθως ήπιες και προσωρινές, απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή σε ευπαθείς ομάδες (ηλικιωμένοι, χρόνια νοσήματα).
- Εμπιστοσύνη στους θεσμούς: Ενημερωθείτε για τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονται και εγκρίνονται τα εμβόλια. Οι εθνικοί οργανισμοί υγείας και οι διεθνείς οργανισμοί, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, είναι θεματοφύλακες της Δημόσιας Υγείας και η σύσταση χορήγησης και χρήσης ενός εμβολίου στηρίζετε αποκλειστικά και μόνο στην αποτελεσματικότητά του, η οποία πάντα τεκμηριώνεται από πολυετή επιστημονική έρευνα.
Ως ειδική σύσταση θα έθετα την προτεραιότητα που οφείλουμε να τηρούμε τους εμβολιασμούς για τα άτομα άνω των 65 ετών, για τα άτομα με χρόνια νοσήματα, για τους εργαζόμενους σε χώρους υγείας και για τις έγκυες γυναίκες.
Θα πρόσθετα, ως γενική σύσταση, ότι η ενημέρωση από αξιόπιστες πηγές είναι το κλειδί για την αντιμετώπιση των αμφιβολιών σχετικά με τα εμβόλια και ότι είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι τα εμβόλια αποτελούν ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ιατρικής και συμβάλλουν σημαντικά στην προστασία της δημόσιας υγείας.
Τέλος, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η απόφαση για εμβολιασμό είναι προσωπική, αλλά έχει συλλογικό αντίκτυπο. Η συνειδητή απόφαση, βασισμένη στη σωστή ενημέρωση και σε επιστημονικά δεδομένα, είναι το κλειδί για την προστασία τόσο του ατόμου όσο και του κοινωνικού συνόλου.
Ποια είναι η σημασία της πρόληψης στον τομέα της ιατρικής και ποια είναι η συμμετοχή και σχέση του φαρμάκου προς αυτή την κατεύθυνση;
Η πρόληψη στην ιατρική είναι θεμελιώδους σημασίας για τη διατήρηση της υγείας και την αύξηση του προσδόκιμου υγειούς ζωής. Αντί να αντιμετωπίζουμε ασθένειες όταν εκδηλωθούν, επενδύουμε στην πρόληψη, δηλαδή στις ενέργειες που αποσκοπούν στην αποφυγή της εμφάνισής τους ή στην έγκαιρη διάγνωσή τους σε αρχικό στάδιο, όπου στο στάδιο αυτό συνήθως είναι πιο εύκολη και πιο αποτελεσματική η θεραπεία τους.
Θα ήταν χρήσιμο να γνωρίζουμε τα τρία επίπεδα πρόληψης, οπότε θα μου επιτρέψετε να τα αναφέρω εν συντομία:
1. Πρωτογενής πρόληψη: Στοχεύει στην αποτροπή της εμφάνισης ασθενειών. Περιλαμβάνει εμβολιασμούς, υγιεινή διατροφή, άσκηση, ενώ τα φάρμακα στο στάδιο αυτό έχουν προληπτικό ρόλο (π.χ. εμβόλια, συμπληρώματα διατροφής).
2. Δευτερογενής πρόληψη: Στοχεύει στην έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία μιας νόσου. Συνίσταται από τον τακτικό προληπτικό έλεγχο ανίχνευσης συγκεκριμένων νόσων μέσω ελέγχων ή αυτοδιαγνωστικών ελέγχων (test ή self-test), όπως είναι για παράδειγμα το τεστ Παπανικολάου, το τεστ Covid-19 και πρόσφατα το τεστ καρκίνου του παχέος εντέρου και από την χρήση φαρμάκων για πρόληψη επιπλοκών, όπως είναι τα αντιυπερτασικά φάρμακα και πολλά άλλα.
3. Τριτογενής πρόληψη: Εδώ ο στόχος είναι η αποτροπή της επιδείνωσης χρόνιων παθήσεων. Στο επίπεδο αυτό απαιτείται φαρμακευτική αγωγή η οποία συνεισφέρει στην διατήρηση ή/και αποκατάσταση της λειτουργικότητας του ασθενούς και στον έλεγχο των συμπτωμάτων της νόσου.
Για να συμμετέχουμε όμως ενεργά ως πολίτες στην διαδικασία της πρόληψης, θα πρέπει να κατανοήσουμε τη σημασία της και κυρίως να συνειδητοποιήσουμε το γιατί είναι τόσο σημαντική. Προς τούτο, επιτρέψτε μου να αναφέρω ενδεικτικά τρία βασικά αποτελέσματα της πρόληψης:
- Βελτιώνει την ποιότητα ζωής: Μειώνει τον κίνδυνο σοβαρών ασθενειών, αναπηριών και πρόωρου θανάτου.
- Αυξάνει το προσδόκιμο ζωής: Παρέχει περισσότερα χρόνια υγιούς ζωής.
- Απελευθερώνει υγειονομικούς πόρους: Μειώνοντας τον αριθμό των ασθενών, επιτρέπει την καλύτερη αξιοποίηση των υγειονομικών πόρων για την κάλυψη άλλων αναγκών. Επιπρόσθετα, απελευθερώνει οικονομικούς πόρους καθώς η πρόληψη είναι συχνά πιο οικονομική από την θεραπεία.
Ποιος είναι όπως ο ρόλος του φαρμάκου στην πρόληψη; Αναμφισβήτητα καθοριστικός, καθώς το φάρμακο διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην πρόληψη με πολλαπλούς τρόπους. Αναφέρω ενδεικτικά μερικούς από αυτούς:
- Εμβόλια: Τα εμβόλια προσφέρουν ανοσία έναντι πολλών μολυσματικών ασθενειών, όπως η ιλαρά, η παρωτίτιδα, η ερυθρά και πρόσφατα η COVID-19.
- Φάρμακα πρόληψης χρόνιων ασθενειών: Υπάρχουν φάρμακα που μειώνουν τον κίνδυνο καρδιαγγειακών νοσημάτων, εγκεφαλικού επεισοδίου, οστεοπόρωσης και άλλων χρόνιων παθήσεων.
- Φάρμακα πρόληψης καρκίνου: Ορισμένα φάρμακα μπορούν να μειώσουν τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου σε άτομα υψηλού κινδύνου.
- Φάρμακα πρόληψης μεταδοτικών ασθενειών: Εκτός από τα εμβόλια, υπάρχουν φάρμακα που μπορούν να προληφθούν ορισμένες μεταδοτικές λοιμώξεις, όπως ο HIV και το AIDS.
Τέλος, θα ήθελα να αναφέρω ότι η σχέση του φαρμάκου με την πρόληψη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και αμφίδρομη, καθώς το φάρμακο εξυπηρετεί την πρόληψη και η πρόληψη καθορίζει τη χρήση του φαρμάκου.
Εν κατακλείδι, η πρόληψη και το φάρμακο αποτελούν δύο αλληλένδετους πυλώνες της σύγχρονης ιατρικής. Η αποτελεσματική συνεργασία τους συμβάλλει στη βελτίωση της δημόσιας υγείας και στην οικοδόμηση ενός υγιέστερου τρόπου ζωής. Ωστόσο, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι τα φάρμακα δεν πρέπει να αντικαθιστούν τον υγιεινό τρόπο ζωής, ότι πρέπει να γίνεται ορθολογική χρήση αυτών και ότι η πρόληψη είναι πιο αποτελεσματική όταν συνδυάζεται με μια ήπια, ιατρικά ελεγχόμενη φαρμακευτική συνδρομή.
Επιμέλεια: Δρ. Νικολλέτα Τσιτσανούδη – Μαλλίδη
