Ο Αλφρέδος Νομπέλ γεννήθηκε στη Στοκχόλμη την 21η Οκτωβρίου 1833, από πατέρα μηχανικό.O πατέρας του έφυγε για την Ρωσία,όπου ίδρυσε ένα εργοστάσιο χημείας, όταν ο Αλφρέδος ήταν 4 ετών. Έτσι εγκαταστάθηκαν το 1841 όλοι στην Πετρούπολη, όπου ο Αλφέδρος με τα αδέρφια του είχαν εξαιρετικούς δασκάλους κατ’ οίκον. Αγαπούσε το διάβασμα, τις ξένες γλώσσες και τα ταξίδια.
To 1850 o Αλφέδρος ταξίδεψε στην Αμερική, αλλά σύντομα γύρισε στην Πετρούπολη, όπου εργάστηκε στο εργοστάσιο χημείας του πατέρα του, ο οποίος είχε επινοήσει τη νιτρογλυκερίνη, τις υποβρύχιες βόμβες και ένα είδος ποταμόπλοιου. Τα αδέλφια του, είχαν εφεύρει ένα σύστημα συνεχούς καθαρισμού πετρελαίου, το οποίο και εφάρμοσαν.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1860, ο Νομπέλ άρχισε να πειραματίζεται με τη νιτρογλυκερίνη και άλλες εκρηκτικές ύλες, σε εργαστήριο που κατασκεύασε στο πατρικό του σπίτι. Το 1864, όμως, ο νεότερος αδελφός του, Έμιλ και τέσσερις άνθρωποι, σκοτώθηκαν σε εργαστηριακό δυστύχημα.
Παρά την τραγωδία, ο Αλφρέδος, αν και ασθενική του φύση συνέχισε τις προσπάθειες. Το Μάιο του 1866, ο Νομπέλ παρουσίασε στη Νέα Υόρκη τις εκρηκτικές ιδιότητες της νιτρογλυκερίνης. Επινόησε νέες μεθόδους παρασκευής της νιτρογλυκερίνης και προσπαθώντας να την κάνει ακίνδυνη, το 1867, ανακάλυψε ότι όταν η νιτρογλυκερίνη έσταζε πάνω σε επιφάνεια σιλικόνης, σχημάτιζε παχύρρευστη ουσία, πολύ πιο σταθερή και λιγότερο επικίνδυνη από την υγρή νιτρογλυκερίνη, το “εκρηκτικό έλαιο του Νόμπελ”. Ο Νομπέλ την ονόμασε δυναμίτιδα (1875), κατέθεσε ευρεσιτεχνία για αυτήν και άρχισε την οικοδόμηση βιομηχανιών για την παραγωγή της στην Ευρώπη. Κατασκεύασε επίσης την ζελατινοδυναμίτιδα(1875) και αργότερα την άκαπνη πυρίτιδα και βελτίωσε τον τρόπο παρασκευής τεχνητού μεταξιού από κολωδιοβάμβακα. Για όλα αυτά ο Νόμπελ πήρε πολλά διπλώματα και είχε αμύθητα κέρδη από τις εφευρέσεις του, με αποτέλεσμα η περιουσία του να γίνει κολοσσιαία.
Ο μοναχικός και μελαγχολικός Νομπέλ
Ο χημικός και εφευρέτης Νομπέλ ήταν φιλάσθενος και υπέφερε από ημικρανίες, κατάθλιψη και στηθάγχη. «Δεν είναι ειρωνικό ότι οι ιατροί μου συνέστησαν τη λήψη νιτρογλυκερίνης, σαν σιρόπι;», έγραψε ο Νομπέλ σε επιστολή στον εκτελεστή της διαθήκης του, Δρ. Ράγκναρ Σόλμαν. Ο Αλφρέδος δεν παντρεύτηκε ποτέ και έζησε μοναχική ζωή. Όταν μία ημέρα, ένας από τους αδελφούς του, του ζήτησε να συντάξει ένα βιογραφικό σημείωμα, ο Αλφρέδος έγραψε: «Αλφρέδος Νομπέλ – μία θλιβερή ημι-ζωή, που θα έπρεπε να έχει τερματιστεί με την ανθρωπιστική παρέμβαση ιατρού, την ώρα που το βρέφος έβγαινε κλαίγοντας στη ζωή». Ο Σουηδός βιογράφος του, Τόρε Φράνκσμιρ, λέει, ότι ο Αλφρέδος περιέγραφε συχνά τον εαυτό του, ως καλοπροαίρετο μισάνθρωπο, λέγοντας: «Έχω πολλές βίδες λασκαρισμένες και είμαι ένας ιδεαλιστής που χωνεύει τη φιλοσοφία καλύτερα από το φαγητό».
Ήταν άνθρωπος με σοσιαλιστικές αντιλήψεις και ιδέες και θερμός οπαδός της διεθνούς ειρήνης.
Οι Σουηδοί εξεπλάγησαν όταν ανακάλυψαν, μετά το θάνατό του το 1896, ότι ο Νομπέλ συνέταξε μόνος τη διαθήκη του, χωρίς να συμβουλευθεί τους συγγενείς του ή ακόμη και τους εκτελεστές της. Η προχειρότητα του εγχειρήματος ήταν τέτοια, που ο Αλφρέδος κληροδότησε τη μεγάλη περιουσία του σε ίδρυμα, το οποίο δεν υπήρχε την εποχή του θανάτου του, υποχρεώνοντας τους κληρονόμους του να το δημιουργήσουν, ώστε να καθιερωθεί η απονομή του βραβείου που έχει το όνομά του.
Ο θάνατος και τα Βραβεία Νόμπελ
Όταν ο Αλφρέδος Νομπέλ, ο Σουηδός εφευρέτης της δυναμίτιδας πέθανε το 1896, από εγκεφαλικό στην εξοχική του έπαυλη στην Ιταλία σε ηλικία 63 ετών.
Κληροδότησε το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του, για την αθλοθέτηση πέντε ετήσιων βραβείων, που θα τιμούσαν την πρωτότυπη έρευνα. Τα βραβεία Νομπέλ Χημείας, Ιατρικής και Φυσικής αναδείχθηκαν ως τα πιο σημαντικά στους τομείς αυτούς. Δύο άλλες κατηγορίες, αυτές της Λογοτεχνίας και της Ειρήνης, παραμένουν πάντα αμφιλεγόμενες.
Τα βραβεία Νομπέλ παρά λίγο να μην ιδρυθούν ποτέ, λόγω της ερασιτεχνικής φύσης της διαθήκης του Σουηδού εφευρέτη. Το έγγραφο περιείχε λάθη και νομικές παραλήψεις. Ο Αλφρέδος έζησε για πολλά χρόνια στη Γαλλία, επισκεπτόταν, όμως, συχνά το σπίτι του στη Σουηδία και συγκέντρωσε αμύθητα χρήματα σε πολλά μέρη του κόσμου. Πέθανε Ο εκτελεστής της διαθήκης του Σουηδού εφευρέτη, Δρ. Ράγκναρ Σόλμαν, μάζεψε σε μετρητά την περιουσία του Νομπέλ που βρίσκονταν σε διάφορες θυρίδες γαλλικών τραπεζών, προτού μεταφέρει το μεγάλο ποσόν στο σουηδικό προξενείο, για να το φυγαδεύσει από τη χώρα. «Διέσχισα πολλές φορές το Παρίσι με άμαξα και ένα πιστόλι στην τσέπη μου, φοβούμενος επίθεση ληστών ή στημένο ατύχημα με άμαξα, αγαπημένη μέθοδος πολλών ληστών της γαλλικής πρωτεύουσας», διηγήθηκε ο Σόλμαν στην αυτοβιογραφία του.
Οι αντιδράσεις
Οι γενναιόδωρες προσφορές σε επιστημονικά ιδρύματα ή έπαθλα ήταν σπάνιες την εποχή του Νομπέλ. Η θέσπιση ετήσιου βραβείου για οποιαδήποτε επιστήμη ήταν καινοτόμος και αμφιλεγόμενη και έπεσε στη Σουηδία σαν βόμβα. Τα μέλη της οικογένειας του Νομπέλ οργισμένα που είχαν αποκληρωθεί, προσέβαλαν τη διαθήκη στα δικαστήρια. Ο Τύπος της χώρας, πολιτικοί άνδρες, αλλά και ο Σουηδός βασιλέας Όσκαρ Β’, καταδίκασαν την απόφαση του εφευρέτη.
Τα κέρδη του Νομπέλ προήλθαν από τις 355 κατατεθειμένες ευρεσιτεχνίες του, αλλά και από τα εργοστάσια που διατηρούσε σε πολλές χώρες του κόσμου. Ηγετικές μορφές του πολιτικού βίου της χώρας διαφώνησαν με τη «διασπάθιση» μίας σουηδικής περιουσίας με αλλοδαπούς αποδέκτες, ιδιαίτερα σε μία χρονική περίοδο κατά την οποία πολλοί Σουηδοί ζούσαν σε συνθήκες ανέχειας.
Ο βασιλέας Όσκαρ Β’ άλλαξε, όμως, γνώμη, λίγο μετά τη δημιουργία του Ιδρύματος Νομπέλ το 1900, θεωρώντας ότι τα βραβεία θα ενίσχυαν την παγκόσμια εικόνα της Σουηδίας. Αν και ο βασιλέας Όσκαρ ήταν πολύ άρρωστος και δεν μπόρεσε να παρακολουθήσει την πρώτη τελετή απονομής το 1901, οι διάδοχοί του απονέμουν κάθε χρόνο τα βραβεία, στις 10 Δεκεμβρίου, ημερομηνία θανάτου του Νομπέλ.
Στη διαθήκη του, ο εφευρέτης ανέφερε ότι ήθελε «να ανταμείψει όσους προσέφεραν τα μέγιστα στον κόσμο, κατά το τελευταίο έτος».
Ο Νομπέλ, η Διαθήκη και τα Βραβεία
Η διαθήκη του Νομπέλ για τις νομικές λεπτομέρειές της δεν εκπλήσσει, γιατί ήταν ιδιόρρυθμος και είχε τις δικές του θέσεις. «Οι δικηγόροι πρέπει να ζήσουν και αυτοί. Μπορούν, όμως, να το πετύχουν μόνο εάν πείσουν τους ανθρώπους ότι οι ευθείες γραμμές είναι στην πραγματικότητα τεθλασμένες», είχε πει ο Αλφρέδος.
Ο Νομπέλ δεν εξήγησε ποτέ γιατί επέλεξε τις πέντε κατηγορίες για τα βραβεία του. Η Χημεία και η Φυσική ήταν λογικές επιλογές, καθώς ο Αλφρέδος ήταν χημικός μηχανικός.
Το βραβείο Ιατρικής φαίνεται πως αντικατόπτριζε την οικογενειακή κληρονομιά και τα προσωπικά του ενδιαφέροντα. Πρόγονος του Αλφρέδου από τον 17ο αιώνα, ο Ούλοφ Ρούντμπεκ ο Πρεσβύτερος, καθηγητής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα, ανακάλυψε και περιέγραψε πρώτος τους ανθρώπινους λεμφαδένες. Όσο ζούσε, ο Αλφρέδος υπήρξε σημαντικός χρηματοδότης του ερευνητικού Ινστιτούτου Καρολίνσκα, αλλά και του Ινστιτούτου Παβλόφ στη Μόσχα.
Ο Νομπέλ αντιμετώπιζε την κατάθλιψή του, γράφοντας λογοτεχνία, θέατρο και ποίηση, πράγμα που εξηγεί το Βραβείο Λογοτεχνίας. Τα κίνητρα πίσω από το Νομπέλ Ειρήνης είναι, όμως, πιο δυσδιάκριτα. Αρκετοί υπέθεσαν ότι ο Αλφρέδος θέλησε με αυτόν τον τρόπο να εξιλεωθεί για την ανάπτυξη εκρηκτικών υλών. Τα εκρηκτικά του, όμως, εκτός από το βαλλιστίτη, δεν χρησιμοποιήθηκαν σε κανέναν πόλεμο όσο ήταν εν ζωή. Αντίθετα, η δυναμίτιδα βοήθησε σημαντικά στην εξόρυξη μεταλλευμάτων, στη διάνοιξη αρδευτικών δικτύων, δρόμων και σηράγγων.
Ο εκτελεστής της διαθήκης, δρ. Ράγκναρ Σόλμαν, αναγκάσθηκε να πείσει τη σουηδική ακαδημία να απονείμει τα βραβεία, εάν και δεν υπήρχαν οδηγίες από το Νομπέλ. Υπάρχουν, απλώς, κάποια στοιχεία από την διαθήκη του: τα χρήματα για τα βραβεία, θα μοιράζονταν σε εκείνους που μέσα στην προηγούμενη χρονιά θα είχαν προσφέρει τη μεγαλύτερη ενέργεια στην ανθρωπότητα. Το ποσό θα διαιρούνταν σε πέντε ίσα μέρη και θα απονέμονταν ως εξής:
Στον επιστήμονα που θα πραγματοποιούσε τη σπουδαιότερη ανακάλυψη / εφεύρεση στον τομέα της Φυσικής, σε εκείνον που θα έκανε ανακάλυψη ή βελτίωση στον τομέα της Χημείας, στον επιστήμονα με τη σπουδαιότερη ανακάλυψη στον τομέα της Φυσιολογίας ή Ιατρικής, σε εκείνον που στον τομέα της λογοτεχνίας θα δημιουργούσε το πιο έξοχο έργο με ιδεαλιστικές τάσεις στο πρόσωπο που θα πραγματοποιούσε περισσότερη ή την καλύτερη εργασία προς όφελος της συναδέλφωσης ανάμεσα στα έθνη για την κατάργηση ή τον περιορισμό στρατιωτικών δυνάμεων, που υπάρχουν σήμερα, καθώς και για την σύγκληση και την προώθηση του έργου των Συνεδρίων Ειρήνης.
Τα πρώτα βραβεία απονεμήθηκαν σε γνωστούς επιστήμονες της εποχής. Ο Γερμανός Έμιλ φον Μπέρινγκ τιμήθηκε για τη δημιουργία εμβολίου κατά της διφθερίτιδας, ένας άλλος Γερμανός, ο Βίλχελμ Κόνραντ Ρέντγκεν τιμήθηκε για την ανακάλυψη των ακτινών Χ, ενώ ο Ολλανδός Γιακόμπους φαν Χοφ, κέρδισε Νομπέλ για την ανακάλυψη των Νόμων της Χημικής Δυναμικής και της Οσμωτικής Πίεσης στα διαλύματα.
Τα βραβεία τιμούν έτσι μία ανακάλυψη και όχι το σύνολο του επιστημονικού έργου κάποιου ερευνητή. Η διαδικασία επιλογής αρχίζει στα μέσα Σεπτεμβρίου του προηγούμενου έτους, από εκείνο της απονομής, ενώ οι προτάσεις βράβευσης γίνονται από 3.000 επιστήμονες, από διάφορα μέρη του κόσμου.
Τα βραβεία Νομπέλ αντικατοπτρίζουν, ασφαλώς, την ίδια τους την εποχή και η ετήσια τελετή γίνεται στη Στοκχόλμη, στις 10 Δεκεμβρίου, την επέτειο του θανάτου του Νομπέλ. Δυο μεγάλοι Έλληνες Λογοτέχνες τιμήθηκαν με το Βραβείο Νόμπελ. Το 1963 η φήμη του Γεώργιου Σεφέρη απλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο, μετά τη βράβευσή του με το Βραβείο Νομπέλ από τη Σουηδική Ακαδημία. Αργότερα το 1979 ακολούθησε ο σπουδαίος ποιητής μας Οδυσσέας Ελύτης και έτσι η χώρα μας συνέβαλε στην πνευματική προίκα ολόκληρου του πλανήτη.
Επιμέλεια: Βίκυ Μπαφατάκη, Αρχαιολόγος – Επικοινωνιολόγος
