Από την αρχαιότητα, οι βεντάλιες είχαν μια διπλή λειτουργία, ένα σύμβολο θέσης και μια χρήσιμη διακόσμηση. Κατά τη διάρκεια της εξέλιξής τους, οι βεντάλιες φτιάχνονταν από ποικίλα υλικά και εξελίχθηκαν στην πορεία σαν διακοσμητικά έργα τέχνης.
Κατασκευάζονταν από πλατιά φύλλα φοίνικα, λωτού και στρουθοκαμήλου και άλλων πτηνών, ενώ αργότερα από χαρτί ή χοντρό ύφασμα. Οι απλούστερες βεντάλιες ήταν φύλλα ή επίπεδα αντικείμενα, που κυμάτιζαν για να παράγουν δροσιά. Οι Έλληνες, οι Ετρούσκοι, και οι Ρωμαίοι χρησιμοποίησαν αυτά τα άκαμπτα ή διπλωμένα φορητά μέσα για την ψύξη, για την κυκλοφορία αέρα, ως εθιμοτυπική συσκευή, και ως sartorial εξάρτημα σε όλο τον κόσμο από τους αρχαίους χρόνους.
Η βεντάλια λέγεται και ‘ρυπίδιο’, το υποκοριστικό της λέξης ριπίς (εν ριπή οφθαλμού). Είναι το πιο γνωστό μικρό πτυχωτό αξεσουάρ της γυναικείας κομψότητας, αλλά και χρησιμότητας.
Lady with fan by Gustav Klimt
Οι πιο πρόωρες γνωστές βεντάλιες καλούνται «βεντάλιες οθόνης» ή «σταθερές βεντάλιες φύλλων». Αυτές χρησιμοποιούνταν με το χέρι για να δροσίσουν το σώμα, για να παραγάγουν ένα αεράκι, και για να διώχνουν τα έντομα. Τέτοιες πρόσφατες βεντάλιες ήταν συνήθως από φύλλα φοινίκων. Εικάζεται ότι οι πρώτοι που συνέλαβαν την ιδέα της βεντάλιας σαν μέσον για τη δημιουργία δροσερού αέρα, τις ζεστές και υγρές μέρες του καλοκαιριού, ήταν οι Ινδοί, οι Κινέζοι και οι Αιγύπτιοι. Για την αισθητική της εικόνα χρησιμοποίησαν φτερά παγωνιού, πάπυρο, λεπτά υφάσματα και αρωματικά ξύλα.
Στην Ελλάδα εμφανίστηκε περίπου τον 5ο αιώνα π.Χ. και δεν ήταν αποδεκτή. Ο Ευριπίδης, μάλιστα, την είχε χαρακτηρίσει ως βαρβαρική συνήθεια. Ωστόσο η βεντάλια έγινε σύμβολο του Έρωτα, του μικρού θεού, γιου της Αφροδίτης. Σιγά σιγά άρχισε να κατασκευάζεται με φροντίδα και επιμέλεια, γιατί άρχισε να είναι ένα αρεστό αξεσουάρ.
Οι αρχαίες Αθηναίες κρατούσαν βεντάλιες από φτερά παγωνιού που τα έφερναν έμποροι από την Φοινίκη και τα μακρινά λιμάνια, ενώ οι Ρωμαίες πατρικίες τις είχαν σε μεγάλη εκτίμηση. Οι τεχνίτες, στο μεταξύ, τις δούλευαν τεντώνοντας το δέρμα των ζώων ή πουλιών επάνω στα υπέροχα πλαίσια από σπάνια ξύλα και μέταλλα.
Γυναίκα με βεντάλια του Πικάσο
Μερικές από τις πιο πρόσφατες βεντάλιες έχουν προέλθει από τους αιγυπτιακούς τάφους. Στην αρχή οι Ασσύριοι και οι Αιγύπτιοι χρησιμοποίησαν τους σκλάβους και τους υπαλλήλους για να χειριστούν την βεντάλια. Στις αιγυπτιακές απεικονίσεις, οι βεντάλιες ήταν του άκαμπτου τύπου. Στον τάφο του Tουταγχαμών (14ος αι. π.Χ.) βρέθηκαν χρυσές βεντάλιες με μακριές λαβές με τα φτερά στρουθοκαμήλων.
Στην Ινδία, ο όρος Hindi για μια βεντάλια είναι «pankha» (ένα παράγωγο «ενός φτερού» ή «του φτερού ενός πουλιού»).
Στην Ελλάδα, οι πρώτες βεντάλιες ήταν από τεντωμένο λινό ύφασμα ενώ στη Ρώμη, βρέθηκαν επιχρυσωμένες και χρωματισμένες ξύλινες βεντάλιες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι Ταναγραίες κόρες, ευγενείς κυρίες, πρότυπα ιδανικής ομορφιάς και μόδας της εποχής τους που κρατούν βεντάλιες. Οι κυρίες της Ρώμης σε όλη την αυτοκρατορία χρησιμοποίησαν τις κυκλικές βεντάλιες. Οι κινεζικές πηγές συνδέουν την βεντάλια με τους μυθικούς και ιστορικούς χαρακτήρες.
Στην Κίνα, η διπλωμένη βεντάλια ήταν στη μόδα κατά τη διάρκεια της δυναστείας Ming μεταξύ των ετών των 1368 και των 1644, και το Hangzhou ήταν κέντρο του διπλώματος της παραγωγής βεντάλιας. Mai Ogi (ή κινέζικα βεντάλια που χορεύει) έχει δέκα ραβδιά και ένα παχύ χαρτί όπου τοποθετούσαν όλο το οικογενειακό δέντρο. Οι κινεζικοί ζωγράφοι επεξεργάστηκαν πολλά σχέδια διακοσμήσεων βεντάλιας. Ελεφαντόδοντο, κόκκαλο, μαργαριτάρι, σανταλόξυλο ή το κοχύλι, ήταν χαραγμένα και καλυμμένα με το χαρτί ή το ύφασμα.
Στην Κίνα, οι βεντάλιες οθόνης χρησιμοποιήθηκαν σε όλη την κοινωνία. Οι πιο πρόσφατες γνωστές κινεζικές βεντάλιες είναι ένα ζευγάρι από μπαμπού βεντάλιες από το 2ο Π.Χ. αιώνα. Ο κινεζικός χαρακτήρας για την βεντάλια προέρχεται ετυμολογικά από μια εικόνα των φτερών, κάτω από μια στέγη και σημαίνει «να ταράξει τον αέρα».
Οι βεντάλιες ήταν μέρος της κοινωνικής θέσης για το Κινεζικό λαό. Μια ιδιαίτερη θέση και ένα γένος θα χορηγούσαν έναν συγκεκριμένο τύπο βεντάλιας σε ένα άτομο.
Η διπλωμένη βεντάλια εφευρέθηκε στην Ιαπωνία τον 8ο αιώνα και εμφανίστηκε στην Κίνα τον 9ο αιώνα. Από την Κίνα η μόδα πέρασε στην Ινδία και μετά στην Περσία, όπου τις κατασκεύαζαν από λευκές τρίχες της ουράς των αλόγων και των βοδιών για να διώχνουν τις μύγες.
Το Akomeogi (ή ιαπωνική διπλωμένη βεντάλια Hiôgi) δημιουργήθηκε τον 6ο αιώνα. Αυτές ήταν βεντάλιες που κατείχαν οι αριστοκράτες της περιόδου Heian, όταν ντύνονταν τυπικά. Κατασκευάζονταν με τη σύνδεση των λεπτών λωρίδων του hinoki (ή του ιαπωνικού κυπαρισσιού) μαζί με νήμα. Ο αριθμός λωρίδων του ξύλου διέφερε, σύμφωνα με την τάξη του προσώπου.
Χρησιμοποιούνται σήμερα από τους Shinto, δηλαδή τους ιερείς, κοσμούν το επίσημο κοστούμι του ιαπωνικού δικαστηρίου (χρησιμοποιούνται και από τον αυτοκράτορα και την αυτοκράτειρα κατά τη διάρκεια του γάμου) και είναι λαμπρά χρωματισμένες με τους μακριούς θυσάνους. Η κινέζικη βεντάλια παρουσιάζεται στον 7ο αιώνα και η βεντάλια χειρός ήταν μια σειρά από φτερά που τοποθετούνταν στο τέλος μιας λαβής. Τα τυπωμένα φύλλα στις βεντάλιες και οι χρωματισμένες βεντάλιες γίνονταν σε ένα είδος χαρτιού. Το χαρτί ήταν αρχικά χέρι – που έγινε και πάνω του επιδείχθηκε το χαρακτηριστικό υδατόσημα.
Το δίπλωμα της βεντάλιας (ιαπωνικό «sensu», κινέζικα: «shān zi») συνεχίζει να είναι σημαντικό ως πολιτιστικό σύμβολο και είναι δημοφιλές αναμνηστικό τουριστικό δώρο στην ανατολική Ασία.
Ισπανίδα γυναίκα με βεντάλια του Πικάσο
Στην Ευρώπη, κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η βεντάλια ήταν απούσα. Η πιο πρόσφατη βεντάλια της χριστιανικής Ευρώπης ήταν flabellum (ή εθιμοτυπική βεντάλια), η οποία χρονολογείται στον 6ο αιώνα. Αυτές χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια των υπηρεσιών για να οδηγήσουν τα έντομα μακριά από το ψωμί και το κρασί. Η χρήση τους τελείωσε στη δυτική Ευρώπη κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, αλλά συνεχίστηκε στις ανατολικές ορθόδοξες και αιθιοπικές εκκλησίες.
Κατά το Μεσαίωνα οι βεντάλιες είχαν σχήμα σημαίας αποτελούμενο από τεμάχιο υφάσματος ή μεμβράνης, ορθογωνίου σχήματος με διάφορες παραστάσεις. Με το πέρασμα των χρόνων η βεντάλια έγινε το αγαπημένο κόσμημα και στολίδι στα χέρια των γυναικών, κι ένας δροσερός σύντροφος. Επίσης η βεντάλια εξέφραζε διάφορα γυναικεία συναισθήματα και επιθυμίες, ανάλογα με τον τρόπο που καθεμιά την κρατούσε.
Στο 16ο αιώνα η διπλωμένη βεντάλια, που εισήχθη από την Κίνα, έγινε δημοφιλής στην Ευρώπη. Αυτές οι βεντάλιες απεικονίζονται ιδιαίτερα στα πορτρέτα των ευγενών γυναικών της εποχής. Η βασίλισσα Elizabeth της Αγγλίας χρησιμοποιούσε και τους δύο τύπους βεντάλιας, εκείνης που ήταν διακοσμημένης με το pom poms, κι εκείνης με την παλαιότερη άκαμπτη βεντάλια, διακοσμημένη συνήθως με φτερά και κοσμήματα. Αυτές οι άκαμπτες βεντάλιες κρέμονταν συχνά από τις φούστες των κυριών. Στη Γαλλία έπειτα από δυο αιώνες η κομψότητα μιας γυναίκας θεωρούνταν πλήρης, όταν εκείνη κρατούσε στο χέρι της μια ανοιχτή βεντάλια.
Στις αρχές του 16ου αιώνα εμφανίστηκαν οι πτυσσόμενες βεντάλιες με απλή διακόσμηση. Στον 17ο αιώνα οι διπλωμένες βεντάλιες κέρδισαν την κυριαρχία στην Ευρώπη. Οι βεντάλιες άρχισαν να επιδεικνύουν τα καλά χρωματισμένα φύλλα, συχνά με ένα θρησκευτικό ή κλασσικό θέμα. Η αντίστροφη πλευρά αυτής της βεντάλιας άρχισε επίσης να επιδεικνύει τα επιμελημένα σχέδια λουλουδιών. Τα ραβδιά είναι συχνά από ελεφαντόδοντο ή ταρταρούγα, που ενθέτονταν μερικές φορές με τη χρυσή ή ασημένια εργασία πικαρισμάτων. Η διακόσμηση της βεντάλιας εισήχθη στην Γαλλία από την Αικατερίνη των Μεδίκων, η οποία βοήθησε στη διάδοσή της. Στις αρχές του 17ου αιώνα η βεντάλια είχε καθιερωθεί πλέον ως σύμβολο κομψότητας.
H μπλε βεντάλια του Βασίλη Σπεράντζα
Στο 18ο αιώνα, οι βεντάλιες έφθασαν σε έναν υψηλό βαθμό καλλιτεχνίας και κατασκευάζονταν σε όλη την Ευρώπη από ειδικευμένους βιοτέχνες. Οι διπλωμένες βεντάλιες από δαντέλλα, μετάξι, ή περγαμηνή ήταν διακοσμημένες και χρωματισμένες από τους καλλιτέχνες. Θαυμαστές βεντάλιες εισήχθησαν εκείνη την περίοδο από την Κίνα και από τις επιχειρήσεις της ανατολικής Ινδίας.
Τον 18ο αιώνα οι μαρκησίες την χρησιμοποιούσαν με μαγευτική χάρη. Κατασκευασμένες από ξύλο και χρυσό, από λάκα ή ελεφαντοστού, ζωγραφισμένες από μεγάλους καλλιτέχνες, διακοσμημένες με σκηνές από τη μυθολογία ή την ιστορία… και κάποιες από αυτές πάνω τους είχαν γραμμένα ποιήματα και τραγούδια.
Εισαγωγές στην Ευρώπη γίνονταν από την Κίνα και την Ιαπωνία. Οι βεντάλιες αυτές ήταν πανέμορφες, κατασκευασμένες ολόκληρες από ελεφαντοστού με μια διπλή κορδέλα που συγκρατούσε τα πιο λεπτά κομμάτια από μπαμπού, φτερά και άλλα υλικά. Λίγο αργότερα εμφανίστηκαν βεντάλιες με καθρέπτες και έγιναν μόδα σε όλη την Ευρώπη.
Σε διάφορες εποχές διακοσμήθηκαν με τα πορτρέτα του Λουδοδίκου του ΙΔ’, του Δελφίνου και του Μιραμπώ, απεικόνισαν την διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ενώ την εποχή της τρομοκρατίας, πάνω στις λαμπερές επιφάνειες τους, έγραφαν «Κάτω Οι Τύραννοι» και «Ελευθερία ή Θάνατος»!
Στην Αγγλία στα τέλη του 18ου αιώνα, η βεντάλια σημείωσε την μεγαλύτερη επιτυχία, αλλά ήταν ήδη γνωστή από την εποχή του Ερρίκου του Η’. Η Βασίλισσα Ελισάβετ δήλωσε κάποτε με ενθουσιασμό: ‘‘Η βεντάλια είναι το μόνο δώρο που μπορεί να γίνει δεκτό από μία βασίλισσα’’.
Λονδίνο, The Fan Museum, το Μουσείο με τις Βεντάλιες
Στην Χριστιανική Εκκλησία η βεντάλια είχε, κατά τον Άγιο Ιερώνυμο, την αλληγορική σημασία της Αγωγής και της Αγνότητας. Λέγεται ότι, κατά τον 11ο αιώνα, υπήρξε η λειτουργική βεντάλια, που είχε σχήμα στρογγυλό με λατινικές επιγραφές.
Η βεντάλια εξάλλου, έγινε μέσον για την έκφραση ηθικών καταστάσεων και μυστικών συνεννοήσεων. Σε χώρες όπως η Ισπανία και η Ιαπωνία, όπου οι γυναίκες δεν είχαν ακόμα καμία ελευθερία, η βεντάλια έπαιξε σημαντικό ρόλο.
Ιδίως το Ισπανικό λεξιλόγιο για τις βεντάλιες περιλαμβάνει πάρα πολλές έννοιες, αναλόγως με το πώς θα κρατά ή θα χρησιμοποιεί η γυναίκα την βεντάλια.
Στην Βραζιλία και το Περού, οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν βεντάλιες με επτά φύλλα, που αντιστοιχούσαν στις επτά ημέρες της εβδομάδας και αποτελούσαντην ρύθμιση του ραντεβού τους.
Στα τέλη του 19ου αιώνα η Βαρώνη ντε Σταφ περιέλαβε το γυναικείο αυτό εξάρτημα στους κανόνες της καλής συμπεριφοράς, όπως για παράδειγμα, η οικοδέσποινα έπρεπε το καλοκαίρι να τοποθετεί όμορφες βεντάλιες πάνω στο τραπέζι για να τις χρησιμοποιούν οι φίλες της. Η πένθιμη βεντάλια έπρεπε να είναι από μαύρο μεταξωτό ύφασμα, χωρίς κανένα σχέδιο.
Στον 19ο αιώνα στη Δύση, έχει ειπωθεί ότι στα δικαστήρια της Αγγλίας, της Ισπανίας και αλλού οι βεντάλιες χρησιμοποιήθηκαν λίγο πολύ σε ένα μυστικό κώδικα μηνυμάτων. Αυτές οι γλώσσες της βεντάλιας ήταν ένας τρόπος να αντιμετωπιστεί ο περιορισμός της κοινωνικής εθιμοτυπίας.
Στην εποχή μας, έχει μόνον την πρακτική αποστολή να προσφέρει δροσιά στις ζεστές μέρες του καλοκαιριού και ενίοτε διακοσμητικό ρόλο.
Τέχνη, Γράμματα και βεντάλιες
Η βεντάλια αποτελεί μέρος θεματικών ενοτήτων πολλών ζωγράφων, όπως στον πίνακα του Γιάννη Τσαρούχη, Ναύτης και έρωτες (βεντάλια)
Πολλές φορές είναι στίχος τραγουδιού, όπως «η μικρή μου μωβ βεντάλια» που ερμηνεύει η Χάρις Αλεξίου σε στίχους Ανδρέα Μικρούτσικου και μουσική Θάνου Μικρούτσικου!
“Μικρή μωβ βεντάλια
στου ονείρου τα κοράλλια
σε είδα να τριγυρνάς…”
Επιμέλεια: Μενέλαος Αναστόπουλος
Aισθητική επιμέλεια: Βίκυ Μπαφατάκη
