Αναστασία Κ. Καδδά, Δρ.Κοινωνιολογία της Υγείας, Μsc Διοίκηση Μονάδων Υγείας-Κοινωνιολογία της Υγείας
Περίληψη
Η παρούσα εργασία έχει ως στόχο να διερευνήσει τις παθήσεις στην ελληνική κοινωνία τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας εξετάζοντας ιστορική πηγή (το υπ΄αρ. 218 χειρόγραφο της Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους). Για το σκοπό αυτό εκτός από ανάλυση της συγκεκριμένης ιστορικής πηγής, πραγματοποιήθηκε ανασκόπηση της ελληνικής και ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας καθώς και των πηγών του διαδικτύου. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας έδειξαν τα εξής:α) Οι παθήσεις που περιγράφονται στην υπό μελέτη ιστορική πηγή αντιπροσωπεύουν όχι μόνο την υπό μελέτη χρονική περίοδο αλλά και προγενέστερες κοινωνίες (αρχαία ελληνική και βυζαντινή), β) υπάρχει αναφορά σε διάφορες κατηγορίες ασθενειών όπως ανίατες, χρόνιες, λοιμώδεις νόσοι, γ) φαίνεται να υπάρχει κατηγοριοποίηση των παθήσεων βάσει κοινωνικών χαρακτηριστικών, δ) παρατηρείται μέριμνα της κοινωνίας για την εξωτερική εμφάνιση των ανθρώπων, την υγεία της γυναίκας-μητρότητας και για την υγεία των ζώων, ε) περιγράφονται σύγχρονες παθήσεις με κοινωνικό χαρακτήρα.
Λέξεις-κλειδιά:κοινωνία, παθήσεις, χειρόγραφο, τουρκοκρατία
Abstract
Αnastasia K. Kadda (Athens): Society and diseases during the first years of Turkish occupancy
The present study aims to research the diseases in Greek society during the first years of Turkish occupancy based on historical resource (No 218 Manuscript of Monastery of Iviron of Mount Athos. For this purpose apart from the analysis of this historical resource, Greek and other literature were reviewed as well as sources from the internet. The results of this research are the following: i) the diseases which are described in the under study historical resource representnot only the period of Turkish occupancy in Greek society but anterior societies (Ancient Greek and Byzantine) as well, ii) there is a report of several kinds of diseases like incurable, long-lasting, pestilent diseases, iii) it seems to be a classification of diseases according to social characteristics iv) society looks after the people outer look, women’s health-motherhood and the animals’ health v) modern diseases with social character are described.
Κey-words: Society, diseases, manuscript-nostrum, Turkish occupancy
Εισαγωγή
Μεταξύ των πηγών που παρέχουν πληροφορίες για τις παθήσεις κατά την μεταβυζαντινή περίοδο, σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν τα χειρόγραφα ιατροσόφια που έχoυν σωθεί από τα βυζαντινά χρόνια τα οποία περιέχουν συστηματοποιημένη ιατρική ύλη κατά ασθένεια των μερών του σώματος.1
Μια τέτοια ανέκδοτη ιστορική πηγή ιατρικής γνώσης και πρακτικής που χρονολογείται μεταξύ του 16ου και 17ου αιώνα αποτελεί το υπ΄ αρ. 218 χειρόγραφο της Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους με τα επτά κείμενα-ιατροσόφια του,2 το οποίο αποτελεί και την κύρια πηγή έρευνας της παρούσας μελέτης.
2. Παθήσεις στην ελληνική κοινωνία κατά τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας
Σε ολόκληρη την έκταση του χειρογράφου και κυρίως στα τρία πρώτα κείμενα, γίνεται αναφορά σε ένα μεγάλο αριθμό παθήσεων οι οποίες είναι δυνατόν να ταξινομηθούν, ακολουθώντας το αρχαίο σύστημα ταξινόμησης3, 4 «από την κεφαλή μέχρι τα πόδια», βάσει των ανθρώπινων οργάνων στα οποία αναφέρονται, ως εξής:
ι) Παθήσεις Εγκεφάλου: Κεφαλγία, φλεγμονή ἐγκεφάλου, φρενίτις, λήθαργος, κάρος, κώμα, καταληψία, ἀπώλεια μνήμης, σκότωμα, ἐπιληψία, ἀποπληξία, πονοκέφαλος, μέθη ἀπό οἴνο, παραφροσύνη, ιι) Ωτορινολαρυγγολογικές Παθήσεις: i) Μύτης: Κατάρρους, κόρυζα, πάθη τῆς ρινός, ὀζαίνη, πολύπους, αἱμορραγία, δυσωδία μυκτήρων,
ii) Αυτιών:Ψύξις, ὀδύνη ὠτῶν, φλεγμονή, αἱμορραγία, σκώληκες ἐν τοῖς ὠσίν, ρίποι ἐν τοῖς ὠσίν , ἰχώρ, δυσηκοΐα, κώφωσις, παρωτίδες
ιιι) Ψυχικές Παθήσεις: Μανία, μελαγχολία, τρέλλα ἤ ζουρλαμάδα,
iv) Νευρολογικές Παθήσεις: Σπασμός, τρόμος, νεύρα ἀλγούντα,
v) Οφθαλμολογικές Παθήσεις: Κριθή, τάραξις, φλεγμονή, ὀδύνες ὀφθαλμών, κροταφαλγία, ρεύματα, χήμωση, ὑπόσφαγμα, ἐμφύσημα, κνησμός, ψωροφθαλμία, ξηροφθαλμία, σκληροφθαλμία, ἐκτρόπιο, αἰγίλωψ, ἀγχίλωψ, μίλφωση, ρυάς, ἕλκη, οὐλές καί λευκώματα, πτερύγιο, ἀνθράκωση, καρκίνωμα, ἀμαύρωσις, ἀμβλυωπία, γλαύκωμα, ἀπόχυμα, ὑπώπιο, ἀχλύν, ὑελόπην,
vi) Παθήσεις Στόματος: Ὀδονταλγία, φλεγμονή δοντιών, πελιδνά καί διαβεβρωμένα δόντια, σειόμενα δόντια, αἱμασσόμενα οὖλα, ἐρρογόντα χείλη, βάτραχοι γλώσσας, φλεγμαίνουσα γλώσσα, ἄφθες, παρίσθμια, δυσωδία στόματος, γαργαρεών, μέλανες ὀδόντες, ὀδοντωνφυούντα βρέφη,
vii) Παθήσεις αναπνευστικού συστήματος:Συνάχη, ,κυνάγχη, παρασυνάχη, χοιράδες, βήχας, ἀποκοπήφωνής, δύσπνοια, πτύσηαἵματος, πλευρίτιδα, πνευμονία, φωνητικήπάρεση,
viii) Γαστρεντερολογικές Παθήσεις: α) Στομάχου: Βουλιμία, κυνώδης ὄρεξ, λυγμός, χολέρα, λύσιμοκοιλιάς, γαστρόρροια, ἀπεψία στην κοιλιά, ἀναθύμησιςστομάχου, β) Εντέρου: Ἰλεός, καταφορά, δυσεντερία, λειεντερία, καβόρσια, τενισμός, κωλική διάθεσις, κοιλιακά,
iv) Παθήσεις Ουροποιητικού Συστήματος: Ἑλκώσεις τῶν οὐρητικῶν, παθήσεις νεφρών, λιθίασις, οὔρηση αἷματος, στραγγουρία, δυσουρία, ἐνούρηση, πριαμός, ἕλκος οὐρούντων, πάθος καί διάτρηση τοῦ ἀφεδρῶνος,
x) Παθήσεις Πεπτικού Συστήματος: Παθήσεις ἥπατος, φλεγμονή, ἔμφραξη ἥπατος, ὕδερος,
xi) Αφροδίσια Νοσήματα: γονόρροια, μαλαφράτζα,
xii) Ρευματικές Παθήσεις: Ποδάγρα, χειράγρα, ἀθριτικά, ἐρυσιπελατώδης φλεγμονῆ τῶν ἄρθρων, ποδαλγία, ρευματισμός, παράλυση,
xiii) Δερματολογικές Παθήσεις: α) Κεφαλής: Ρέουσες τρίχες, πιτυρίασις, φθειρίασις, φθειρίασις, ἀχώρ, ἀλωπεκίαὀφίαση β) Προσώπου: ἔφηλις, φακή, μείωση τριχών των φρυδιών, διπλαί τρίχαι εν φλεφάροις, λευκός καί μέλανας ἀλφός, γ) Υπόλοιπου Σώματος: Παρονυχίδες, πτερύγιο, ὄνυχα, ἐλεφαντίαση, λέπρα, ψώρα, λειχήνες, κνησμός, κατακαύματα ἀπό θερμό ὕδωρ, ἐρυσίπελας, φλεγμονήδακτύλων, πύρωμα, φάγουσα, δυσωδίες και συνιδρώσεις μασχάλων, δήγματα ἑρπετῶν, κωνώπων, μυΐας, ψύλλων, κορέων, σκορπιών, φαλαγγίων, ἀραχνίων, λυσσών των κυνῶν, ἐχέων καί ἐχίθνης, ἀσπίδων θαλασίας τρυγόνος τρυγόνος καί μυραίνης θαλασσίου, δρακοντίου θαλασσίου σκορπίου, θαλασσίου λαγωοῦ, βδελλῶν, μυκήτων, ἀμανίτων
xiv) Ογκολογικές Παθήσεις: καρκίνος, σαρκοθλάσματα,* ὄγγοι, καρκινώδεις διαθέσεις μασθῶν,
xv) Ορθοπεδικές Παθήσεις: Ποδαλγία, ἰσχίο, ὀδύνεςποδαρίων, ὑγρότητα καί μυρμήδισμα χεριών,
xvi) Παθήσεις Πεπτικού Συστήματος:ὀδύνες σπλήνας, ὀδύνες συκωτιού,
xvii) Γυναικολογικές Παθήσεις: Παθήσεις μασθών-καρκινώδεις διαθέσεις στους μασθούς, σκληρότητα και οἰδήματα μαστῶν, φλεγμαίνων μαστός ἀπό τοκετό, πυρωθέντες μασθοί,
xviii) Ενδοκρινολογικές Παθήσεις: Διαβήτης, ἀνορεξία, παχυσαρκία,
ixx) Παθήσεις Καρδιάς: Πόνος καρδιάς,
xx) Ουρολογικές Παθήσεις: Ὀδύνες νεφρών, φλεγμονή νεφρῶν, λίθοι ἐν τῇ κύστῃ,
xxi) Kτηνιατρικές Παθήσεις: Καρδόπονονἀλόγου, στρόφος* ἴππου ψώρα βοός, ὑελόπην βοός,
xxii) Λοιμώδεις Παθήσεις: λέπρα, ψώρα, χολέρα, φθειρίασις, ἐλεφαντίαση, τριταίος πυρετός, ἠμιτριταίος, νόθος τριταίος,* τεταρταίος,
xxiii) Υπόλοιπες Παθήσεις:ἐφήμερος, ἀφημερινός,* πολυήμερος πυρετός, ἐκρεύματος φλεγμονές, γάγγραινα, σφάκελος,*ἐξοχάδες,*ἐσοχάδες.*
Η ανωτέρω κατηγοριοποίηση των παθήσεων που πραγματοποιήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες γιατρούς (Ιπποκράτη, Γαληνό), συνεχίστηκε στην βυζαντινή ιατρική-θεραπευτική, δεδομένου ότι κατά το χρονικό διάστημα από την αρχαιότητα μέχρι και το βυζάντιο δεν παρατηρούνται μεγάλες αλλαγές στο νοσολογικό πρότυπο.5
Επιπλέον, μεταξύ των παθήσεων των διαφόρων οργάνων του σώματος, μεγάλο αριθμό καλύπτουν οι δερματολογικές παθήσεις, οι παθήσεις των οφθαλμών, οι ωτορινολαρυγγολογικές και οι γαστρεντερολογικές παθήσεις.
Όσο αφορά στα είδη των παθήσεων, όπως προκύπτει από άμεσες ή έμμεσες αναφορές μέσα στο κείμενο, υπάρχουν αναφορές σε χρόνιες παθήσεις όπως «ληθάργυρος», σε ανίατες όπως «ἀποπληξία», «καρκίνωμα τού κερατοειδούς», «ὕδεροι», «ἐλεφαντίαση», «καρκίνος», κ.α, σε επιδημικές ή λοιμώδεις-μεταδοτικές παθήσεις (λέπρα, ψώρα, χολέρα,κ.α).
Η αναφορά μάλιστα στην τελευταία κατηγορία παθήσεων, υποδηλώνει άσχημες συνθήκες υγιεινής στην ελληνική κοινωνία της υπό εξέτασης περιόδου εξαιτίας δυσχερών κοινωνικών συνθηκών και πιθανόν υψηλής θνησιμότητας του πληθυσμού, υποθέσεις που επιβεβαιώνονται και βιβλιογραφικά.5
Ένας άλλος τρόπος κατηγοριοποίησης των παθήσεων όπως προκύπτει από το υπό μελέτη χειρόγραφο αφορά στην κατά φύλο και μερικές φορές στην κατά ηλικία εκδήλωση ορισμένων παθήσεων. Ειδικότερα, παρατηρείται αναφορά σε παθήσεις που εμφανίζονται συχνότερα σε γυναίκες («ὑπώπιο», «καρκίνος του μαστού»), παθήσεις που πλήττουν τον παιδικό πληθυσμό («Περί τῶν ὀδόντωνφυούντων βρεφῶν», «ἄφθες», «ἐνούρηση», κ.α), παθήσεις που χαρακτηρίζουν την γεροντική ηλικία («κνησμός»). Η ανωτέρω διάκριση των νοσημάτων εντοπίζεται και στο Ιπποκράτειο σύγγραμμα «Περί αέρων, υδάτων και τόπων» γεγονός που δηλώνει τις ισχυρές επιδράσεις της αρχαίας ελληνικής ιατρικής στην υπό εξέταση εποχή.6 Επιπλέον, υποδηλώνεται συσχέτιση παθήσεων με κοινωνικά χαρακτηριστικά και παραμέτρους.
Στη συνέχεια, η αναφορά σε κτηνιατρικές παθήσεις φανερώνει την μέριμνα της υπό μελέτης κοινωνίας για την αποκατάσταση της υγείας των ζώων και κυρίως των αλόγων και των βοδιών τα οποία πιθανόν εξυπηρετούσαν κοινωνικά την ανάγκη μετακίνησης και μεταφοράς πραγμάτων καθώς και άλλες επαγγελματικές ανάγκες.
Παράλληλα, τονίζεται η σημασία που έδινε η κοινωνία της εποχής, στην αντιμετώπιση παθήσεων που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση με την παρουσίαση ανάλογων θεραπευτικών παρασκευασμάτων όπως για παράδειγμα για λεύκανση των σκούρων δοντιών («Ὀδοντοτρίμματα λευκαντικά») ή για βάψιμο μαλλιών ή φρυδιών του ανθρώπου («Ξανθάς ποιῆσαι τρίχας», «Ὀφρύων μελαντικά»).
Κατ΄ αντίστοιχο τρόπο, η ύπαρξη θεραπευτικών παρασκευασμάτων για έγκυες γυναίκες φανερώνει το ενδιαφέρον της υπό μελέτης κοινωνίας για την υγεία της γυναίκας και την προστασία της μητρότητας, στοιχείο χαρακτηριστικό της βυζαντινής κοινωνίας και ειδικότερα της κοινωνικής πρόνοιας που χαρακτήριζε το βυζάντιο.
Τέλος, χαρακτηριστική είναι η αναφορά στο κείμενο παθήσεων του σύγχρονου πολιτισμού με κοινωνικές διαστάσεις όπως όγκοι, παθήσεις των νεφρών, των μαστών, ζαχαρώδης διαβήτης, ανορεξία, βουλιμία, ψυχικές διαταραχές, αλκοολισμός. Η αναφορά αυτή αποδεικνύει την συνέχιση και διατήρηση των νοσημάτων του ιατροσοφίου μέχρι στις ημέρες μας.
3. Συμπεράσματα
Οι παθήσεις που επικρατούν στην ελληνική κοινωνία κατά τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας, βάσει της υπό μελέτης ιστορικής πηγής, παρουσιάζουν αδιάσπαστη συνέχεια από την αρχαιότητα δεδομένου ότι πολλές από αυτές απαντώνται σε κείμενα αρχαίων μεγάλων αρχαίων και βυζαντινών ιατρών.
Παράλληλα, ορισμένες από τις προβαλλόμενες στο χειρόγραφο ασθένειες αντανακλούν την δυσχερή κατάσταση της υγείας στην κοινωνία της εποχής ενώ άλλες φαίνεται να είναι συνυφασμένες με κοινωνικές παραμέτρους και παράγοντες. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί τέλος το γεγονός της διαχρονικότητας των προαναφερόμενων παθήσεων στη σύγχρονη δυτική κοινωνία.
1 Κεφαλαλγία = πονοκέφαλος
2 Κάρος = βαρύς ύπνος, νάρκη
3 Καταληψία= νοσηρή κατάσταση του ανθρώπου οφειλόμενη σε νευρική πάθηση κατά τη διάρκεια της οποίας ο πάσχων κοιμάται ή βρίσκεται σε βαθιά νάρκη
4 Σκότωμα = σκοταδισμός
5 Ἀποπληξία= απότομη εγκεφαλική προσβολή
6 Κόρυζα = καταρροή της μύτης
7 Ὄζαινα= χρόνια φλεγμονή του ρινικού βλεννογόνου με δύσοσμη απόπνοια
8 Μυκτήρ = μύτη, ρύγχος, ρουθούνια
9 Ἰχώρ= αιθέριος χυμός που ρέει στις φλέβες των Θεών, σε φθαρμένους χυμούς, πύον
10 Παρωτίδες = μαγουλάδες
10 Τάραξις ή ταραχή (οφθαλμών) = θόλωση
12 Κροταφαλγία = πόνος στον κρόταφο δηλαδή στο πλάγιο μέρος του μετώπου
13 Χήμωση= φλεγμονώδες πρήξιμο του επιπεφυκότος του οφθαλμικού βολβού
14 Υπόσφαγμα = μελάνωμα του ματιού
15 Ἐμφύσημα= φύσημα, εξόγκωση ή διαστολή κάποιου μέρους του σώματος από αέρα
16 Ἐκτρόπιον= η εκτροπή του βλεφάρου, νόσος κατά την οποία καθώς το βλέφαρο τρέπεται προς τα πάνω, φαίνεται το εσωτερικό
17 Ἀιγίλωψ= απόστημα στο μάτι
18 Ἀγχίλωψ = απόστημα προς τον κανθό του ματιού
19 Μίλφωση = το μάδημα των βλεφαρίδων
20 Ρυάς = οφθαλμική νόσο που προκαλεί συνεχή ροή δακρύων
21 Υπώπιον = κτύπημα και μελάνιασμα του ματιού ή κάθε μώλωπας, κάθε πρήξιμο
22 ‘Υελόπην αντί ὑελοπήν = οφθαλμική πάθηση
23 Πελιδνομένοι ὀδόντες = μαυροκίτρινα, μελανιασμένα δόντια
24 Αἱμασσόμενα = ματωμένα
25 Παρίσθμιον= φλεγμονή των αμυγδαλών
26 Γαργαρεών= η σταφυλή ή επιγλωτίτιδα ή σταφυλίτης
27 Κυνάγχη = καταρροή μαζί με φλόγωση, είδος λαιμόπονου
28 Χοιράδες ή Χοιράδες = οιδήματα των αδένων του λαιμού
29 Ἀναθύμησις = ρέψιμο δίχως να έχει ακολουθήσει χώνευση
30 Καταφορά= στην ιατρική ο όρος σημαίνει διάρροια
31 Λειεντερία = νόσος των εντέρων κατά την οποία οι λαμβανόμενες τροφές δεν χωνεύονται καλά και εξέρχονται από το έντερο μαζί με τα κόπρανα σαν να γλιστράνε
32 Καβόρσια= ευκοιλιότητα
33 Τενισμός αντί τενεσμός= βιασμός, το κατά την αφόδευση τέντωμα
34 Στραγγουρία= επώδυνη δυσκολία κατά την ούρηση
35 Πριαμός, αντί πριαπισμός = νοσώδες όρθωμα του ανδρικού μέλους
36 Ὕδερος = υδρωπικία δηλαδή συγκέντρωση ορώδους υγρού στην κοιλότητα των ορογόνων νυμένων του σώματος ή του υποδόριου συνδετικού ιστού
37 Γονόρροια = βλεννόρροια = αφροδίσιο νόσημα που προκαλείται από το γονόκοκκο
38 Μαλαφράτζα = αφροδοσιακό νόσημα, η σύφιλη
39 Ποδάγρα = χρόνια πάθηση που εντοπίζεται συνήθως στις αρθρώσεις των ποδιών
40 Χειράγρα= αρθρίτιδα του χεριού
41 Φθειρίασις = δερματοπάθεια οφειλόμενη σε ψείρες
42 Ἀλωπεκία= ιατρική ασθένεια κατά την οποία πέφτουν οι τρίχες του κεφαλιού και η οποία καταλήγει σε μερική ή ολική φαλάκρωση
43 Ὀφίαση = μάδημα των τριχών του κεφαλιού
44 Έφηλις = ανώμαλο στίγμα στο πρόσωπο ή μελανιά από έγκαυμα ηλίου, φακίδα, λέπρα
45 Φακή= κηλίδα του δέρματος, φακίδα
46 Ἀλφός = ο υπόλευκος, λέπρα του προσώπου
47 Πτερύγιο (όνυχα) = σαρκώδης έκφυμα, εξόγκωμα της σάρκας που καλύπτει το νύχι
48 Ἐλεφαντίαση = λεπρώδης δερματική πάθηση
49 Ἐρυσίπελας =ισχυρή φλόγωση δέρματος
50 Πύρωμα= φλόγωση, φλεγμονή
51 Φάγουσα = έλκος που διαβρώνει τις σάρκες
*Δήγμα = δάγκωμα
52 Φαλάγγιον = είδος δηλητηριώδους αράχνης
53 Τρυγών = τρυγόνι ή τουρτούρα
54 Μύραινα = θαλάσσια έγχελυς λεγόμενη και σμύραινα, θαλάσσιο φίδι
55 Δράκοντας = ανθρωπόμορφο τέρας με υπερφυσικό μέγεθος και υπεράνθρωπη δύναμη
*Σαρκόθλασμα=θλάσμα της σάρκας, μόλωπας
*Στρόφος=ο συνεστραμμένος λώρος
*Τριταίος=αυτός που διαρκεί τρεις ημέρες ή αυτός που επανέρχεται κάθε τρίτη ημέρα
*Αφημερινός=ο ημερήσιος
*Σφάκελος=γάγγραινα, νέκρωση, σπασμός, σπασμώδης μανία
*Εξοχάδες=Εξωτερικές αιμορροϊδες
*Εσοχάδες=Εσωτερικές αιμορροΐδες
Βιβλιογραφία
1 Χαβιάρα-Καραχάλιου Σ. Λαογραφία και ιατρική, Ανάτυπο από το 39ο τεύχος του Δελτίου του Ιδρύματος Κορινθιακών Μελετών, 2006
2 Καδδά Α. Κοινωνικο-ιστορική προσέγγιση της υγείας-ασθένειας και ιατρικής στον Ελλαδικό χώρο κατά τον 16ο-17ο αιώνα: η περίπτωση του υπ΄αρ. 218 χειρογράφου της Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα, 2007
3 Πουρναρόπουλος Γ. Εισαγωγή εις τον Ιπποκράτη, Α΄, Αθήνα, 1967
4 Μητρόπουλος Κ. Γαληνός, Ιατρικό περιοδικό Γαληνός, Θεσσαλονίκη, 1962
5 Τούντας Γ. Κοινωνία και υγεία, Εκδόσεις: Οδυσσέας, Αθήνα, 2000
6 Παπαβασιλείου Γ. Τα νοσήματα των παίδων από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ΄ημάς, Τυπογραφείο Π. Λεώνη, Αθήνα, 1900
Mail: anastasiakadda@gmail.com
Πηγή: https://jieed.gr
Καταχωρήθηκε σε Ιστορία Ιατρικής και Στρατιωτικής Ιατρικής
